Onze verslaggever Freek de Swart toog naar Noord-Ierland en peilde er de stemming over brexit en de verhoudingen tussen katholieken en protestanten. ‘We moeten er als gemeente alles aan doen om de kloof in de samenleving te dichten, heel de mensheid hoort tot dezelfde familie.’

Over een kleine drie maanden verlaat het Verenigd Koninkrijk de Europese Unie. In 2016 stemde een kleine meerderheid van tweeënvijftig procent van de bevolking voor dit vertrek en de Britse regering is vooralsnog vastberaden dit advies op te volgen. De kans dat deze scheiding van de EU gepaard gaat zonder een nieuwe relatieovereenkomst wordt echter ook met de dag groter. Het voorlopige akkoord dat de Unie heeft gesloten met premier Theresa May lijkt namelijk geen meerderheid te krijgen in het Britse Lagerhuis. Onderzoeken van zowel de EU als de Britse overheid concluderen dat een zogeheten ‘no-deal brexit’ gepaard gaat met grote financiële onzekerheid en lange files bij de grens. Een dergelijke harde brexit ligt in Noord-Ierland extra gevoelig. Dit zou namelijk ook voor een harde scheiding zorgen tussen Noord-Ierland en de Republiek Ierland. Ulster, zoals Noord-Ierland ook wel wordt genoemd, was decennialang het toneel van een gewapend conflict. Aan de ene kant stonden katholieke nationalistische Ieren die zich bij de Republiek Ierland wilden aansluiten, aan de andere kant protestantse Britse unionisten die onderdeel van het Verenigd Koninkrijk wensten te blijven. Het conflict dat de naam ‘The Troubles’ kreeg, zorgde uiteindelijk voor meer dan vijfendertighonderd doden en bijna vijftigduizend gewonden. Dankzij de Goede Vrijdag-akkoorden kwam er in 1998 eindelijk een einde aan dit bloedvergieten. Mocht er dankzij een harde brexit weer een harde grens verschijnen tussen Ierland en Noord-Ierland, dan is dat een schending van dit vredesakkoord. De Kanttekening peilde de stemming in Belfast rondom Kerstmis over brexit, identiteit en de kans op nieuw geweld in het land van de groene heuvels.

Secularisatie kent geen grenzen

Dat Noord-Ierland niet meer het Noord-Ierland is van dertig jaar geleden is misschien nog wel het beste te zien aan de kerkbanken. Zelfs tijdens de kerstnachtdienst van de presbyteriaanse kerk Fisherwick is er nog meer dan genoeg plaats in de herberg. Ook dominee Derek McKelvey vooraan bij het altaar is eigenlijk al sinds 2013 met pensioen. Speciaal voor de geboorte van Jezus maakt hij eenmalig zijn rentree. ‘Ik heb hier vijfentwintig jaar gepredikt en deze kerstdienst past mij als een handschoen’, laat hij na afloop zelfverzekerd weten. Dat zowel de katholieke als protestantse kerken steeds minder mensen trekken, doet hem als kerkman pijn. Volgens hem zijn zowel noordelijk als zuidelijk Ierland de afgelopen decennia getransformeerd in typische westerse seculiere samenlevingen. Dat dit niet altijd terug is te vinden in de cijfers, komt volgens McKelvey vooral doordat veel Noord-Ieren het geloof gebruiken om aan te geven bij welke stam ze horen: unionisten of nationalisten. ‘Sommige mensen zeggen: ik ben geen christen, maar wel protestants. Voor mij is dat een contradictio in terminis.’

De geestelijke stemde zelf tijdens het brexit-referendum overigens voor het EU-lidmaatschap van het Verenigd Koninkrijk. McKelvey vertelt dat hij een zomerhuis bezit in de republiek en op sommige plaatsen wel vier keer achter elkaar de kronkelende grens overgaat tussen Ierland en Noord-Ierland. Angst dat The Troubles terugkeren in Belfast of andere delen van Ulster heeft McKelvey daarentegen niet. Volgens hem is het leeuwendeel van de Noord-Ieren aan beide kanten tegen geweld. ‘Je hebt een minuscuul groepje republikeinse dissidenten, maar die krijgt geen steun vanuit de gemeenschap. Brexit gaat The Troubles niet hervatten, daar is meer voor nodig.’ McKelvay wijst erop dat in het Goede Vrijdag-akkoord bovendien duidelijk staat dat de Noord-Ierse bevolking zelf beslist of het republikeins wil worden of in de unie met Engeland wil blijven. Ook is de geestelijk vader hoopvol op een goede afloop van brexit voor alle Britten. ‘Ik denk dat onze politici uiteindelijk wel met een soort van oplossing komen, misschien met wat gesjoemel.’

Iets verderop zit Gareth Clegg. De jonge Noord-Ier woont momenteel in Canada, maar is voor de feestdagen weer even terug in zijn Belfast. Met verbazing volgde hij de afgelopen jaar het brexit-debat in zijn thuisland. ‘Van een afstandje ziet brexit er zeker uit als een puinhoop. Vooral de besluiteloosheid van de overheid valt hierbij op.’ Clegg stemde voor remain, noemt Mays deal niet geweldig en een no-deal Brexit zelfs een ramp voor Noord-Ierland. Stiekem hoopt hij dan ook op een tweede referendum. ‘Ik snap dat een people’s vote niet erg democratisch is, maar democratie is soms ook wat rafelig.’ Clegg merkt verder dat brexit zorgt voor nieuwe spanningen tussen het katholieke Sinn Fein en de protestantse politieke partij DUP (Democratic Unionist Party). Problemen die vroeger met de mantel der liefde werden bedekt, staan volgens hem nu weer vol in de schijnwerpers. Zelf identificeert Clegg zich overigens met geen enkele politieke partij en maakt hij zich net als de dominee meer zorgen om het secularisme. Dat veel atheïstische inwoners van Belfast zich nog steeds identificeren met ‘de katholieke republiek Ierland’ of ‘het protestantse koninkrijk’, komt volgens hem door opvoeding. ‘Mensen worden hier grootgebracht met het idee dat ze anders zijn dan de ander, er is een superioriteitsgevoel aan beide kanten.’

De volgende ochtend is het kerstdag en sluiten we ons aan bij een katholieke dienst in de Saint Brigid’s Parish. Hier zit de kerk wel bijna tot de nok toe vol, als blijkt dat ook priester Robert Feullerton eigenlijk al met pensioen is. In zijn preek verhaalt hij over de spontane kerstvrede tussen Britse en Duitse soldaten tijdens de Eerste Wereldoorlog. ‘We moeten er als gemeente alles aan doen om de kloof in de samenleving te dichten. Heel de mensheid hoort tot dezelfde familie’, houdt Feullerton zijn volgelingen voor. Hoewel in het algemeen protestante Noord-Ieren voor leave stemden en katholieken voor remain, blijkt de situatie op de grond wat genuanceerder te liggen. Waar we in de protestantse Fisherwick-kerk vooral remainers tegenkwamen, ontmoeten we in de Saint Brigid’s-parochie vooral leavers zoals Liam. Hij heeft het idee dat de mensen aan de top doelbewust brexit aan het saboteren zijn. ‘Eerst geven ze de leiding voor brexit aan een remainer en daarna werden alle echte brexiteers, zoals Boris Johnson en David Davis, gemuilkorfd.’ Hoewel Liam erkent dat er nog steeds veel oud leed zit tussen de twee geloofsgroepen in Belfast, ziet ook hij The Troubles niet terugkomen. ‘Niemand gaat vechten over brexit, dat is onderdeel van Project Fear. Ik hoop wel dat de politici hun woord houden en de bevolking niet verraden, anders heb je pas echt troubles.’

Ook Cynthia Lehane stemde voor leave. Ze wil hierover ook best een interview geven, maar alleen als er eerst een kruisje wordt geslagen bij de kerststal met een opvallend klein Jezus-baby’tje. ‘Bijgeloof’, geeft ze als reden hiervoor op. Eenmaal buiten de kerk vertelt Lehane dat ze spijt heeft van haar leave-stem. ‘Ik had te weinig informatie en heb te veel geluisterd naar de opinie van anderen. Toen ik stemde werd ons verteld dat we er financieel op vooruit zouden gaan. Ik voel me misleid door de parlementsleden in Westminster.’ Ook het feit dat jonge Britten straks wellicht niet meer vrij kunnen reizen binnen de EU en de exodus van Poolse doktoren baren haar zorgen. Verder ziet ze een terugkeer van The Troubles absoluut als een mogelijkheid. Lehane is dan ook een sterk voorstander van een tweede referendum nu duidelijk is wat brexit betekent. Hierna vertelt Lehane dat ze geboren en getogen is in het Verenigd Koninkrijk, maar wel Ierse ouders heeft. Sinds ze in Belfast woont, merkt ze dat veel Noord-Ieren dichtklappen wanneer je over politiek begint. ‘Ze horen mijn naam Cynthia en denken dan meteen VK, maar dan zeg ik mijn volledige naam: Cynthia Maria Theresa en dan weten ze dat ik ook een Ierse achtergrond heb.’ Hoewel Lehane verschillen ziet tussen Engeland en Noord-Ierland, zijn deze volgens haar niet groter dan tussen Noord-Ierland en Ierland. Niet alleen vindt ze de prijzen in de republiek duurder, ook qua mentaliteit merkt ze een grensverschil. ‘De mensen zijn hier erg gemakkelijk om mee te praten en je maakt dan ook snel nieuwe vrienden.’

Belfast’s Big Two
De volgende dag is het Boxing Day in Noord-Ierland. Traditioneel de dag dat veel derby’s worden uitgevochten op de Engelstalige voetbalvelden. In Belfast speelt Linfield tegen Glentoran op Windsor Park. De twee teams domineren samen de Noord-Ierse competitie en staan bekend als Belfast’s Big Two. Al snel blijkt dat ook op het sportveld sektarische spanningen niet ongewoon zijn. Vroeger bestond Belfast’s Big Two namelijk uit het protestantse Linfield en het katholieke Belfast Celtic. Hier kwam een eind aan vanwege rellen tijdens de Boxing Day-wedstrijd in 1948. Een aanvaller van Belfast Celtic liep hierbij een gebroken been op en ook andere spelers raakten zwaargewond. Niet veel later werd de voetbalclub in zijn geheel ontbonden. Plaatsvervanger Glentoran zorgt voor minder onrust. Net als Linfield is dit een protestantse Unionisten-club, al heeft het team wel meer katholieke spelers onder contract gehad dan Linfield. De wedstrijd zelf mondt uit in een makkelijke 4-0 overwinning voor Linfield. Dit tot grote vreugde van Michael Caldwell, die zichzelf omschrijft als een overtuigd unionist. Volgens de Linfield-supporter zijn de verschillen tussen Ierse en Britse cultuur letterlijk te veel om op te noemen. Na wat aandringen somt Caldwell er een paar op. ‘Wat wij Boxing Day noemen heet in de republiek Saint Stephen’s Day. Unionisten volgen de koningin, republikeinen de Taoiseach (Ierse titel voor de premier van Ierland, red.).’ Hoewel Linfield volgens Caldwell een protestantse club is, heeft dit enkel met identiteit te maken en niet met religie. Net als veel andere supporters verwacht hij niet dat The Troubles zullen terugkeren vanwege brexit. Hoewel Caldwell zelf remain stemde, heeft hij vrede met een vertrek uit de EU als de meerderheid van zijn landgenoten dat wenst. ‘Brexit gaat deze regio niet veranderen, of het nu no deal wordt of Mays deal.’ Hierna vertelt Caldwell dat hij in oktober naar Nederland komt voor de interlandwedstrijd tussen Oranje en Noord-Ierland. Volgens hem bewijs dat het leven van de Britten ook in het buitenland niet zal veranderen. Op de vraag of hij niet bang is voor de terugkeer van The Troubles laat Caldwell een schamperlachje horen. ‘The Troubles komen niet terug, het verleden is voorbij. Dat Linfield vandaag wint, vind ik veel belangrijker.’

Collega-supporter Marc Whatford is het totaal niet eens met deze analyse van Caldwell. Ook noemt hij de Ierse en Britse cultuur, op drankgebruik na, vrijwel identiek. Wel erkent hij dat Noord-Ier zijn soms lastig is in het buitenland. ‘Ik ben Brits en Noord-Iers, maar op vakantie zeg ik vaak dat ik Iers ben, omdat ik dan niet zoveel hoef uit te leggen.’ Brexit kwalificeert hij als een ramp ‘vanaf allereerste begin tot het uiterste einde’. ‘Ik leg de schuld hiervoor bij de aanstichter van dit alles: David Cameron. Een kleine minderheid heeft hierna hard campagne gevoerd en veel mensen meegekregen op de bandwagen.’ Volgens Whatford hebben niet alleen unionisten massaal voor brexit gestemd, maar ook hardliners aan katholieke zijde. Deze denken volgens hem dat problemen rondom een harde grens een verenigd Ierland dichterbij brengt. Ondanks het Goede Vrijdag-akkoord zijn spanningen tussen katholieken en protestanten volgens Whatford altijd in meer of mindere mate aanwezig gebleven. Hij sluit een burgeroorlog dan ook niet uit wanneer de grenssituatie tussen Ierland en Noord-Ierland niet correct wordt opgelost. ‘Waar ik zal zijn tijdens zo’n conflict? Ik ben politieagent, dus waarschijnlijk aan het werk!’

Muren die altijd openstaan

Na het voetballen is het de hoogste tijd om de bekendste bezienswaardigheid van Belfast te bezoeken. Ondanks het Goede Vrijdag-akkoord staan er kriskras door de stad namelijk nog steeds kilometers aan afscheidingsmuren. Hoewel deze eufemistisch genaamde ‘Peace walls’ tegenwoordig vooral dienst doen als toeristische trekpleister, hebben ze nog steeds een veiligheidsfunctie. Dat is vooral goed te merken in het nabijgelegen Shankill Road. Deze straat was tijdens The Troubles het epicentrum van unionistische paramilitaire organisaties zoals de Ulster Volunteer Force. Dit gewelddadige verleden is verder ook terug te zien aan de vele murals in dit gebied. Soms herdenken de muurschilderingen de terreurslachtoffers, de andere keer krijgt de IRA (Irish Republican Army, verzamelnaam voor verschillende Ierse separatistische organisaties) een veeg uit de pan. Ook Jack Mitchell is duidelijk vast onderdeel van het interieur in deze straat. De gepensioneerde man groet vrijwel iedereen die langsloopt bij naam. Vaak wordt dit gevolgd door een plagerige kwinkslag of groeten die aan iemand anders moeten worden doorgegeven. Mitchell herinnert zich nog goed het geweld dat tijdens The Troubles plaatsvond tussen Shankill Road en de katholieke Falls Road iets verderop. Ook hij gooide in die tijd molotovcocktails naar zijn katholieke stadsgenoten. ‘Of ik ooit iemand verwond heb? Ik hoop het! Of tenminste, dat hoopte ik toen.’ Mitchell vertelt dat hij paratroeper in het leger is geweest en hierdoor wel wat gewend is qua geweld. Dit geldt volgens hem voor de meeste bewoners van Shankill. ‘Als er ergens in de wereld een autobom afgaat, rennen de mensen weg. Hier gaan de mensen kijken wat er aan de hand is.’

Mitchell stemde voor leave en is er nog steeds van overtuigd dat het Verenigd Koninkrijk beter af is zonder EU-lidmaatschap. ‘EU-politici mogen ons niet. Ze willen een superstaat worden net als de Verenigde Staten en ze maken wetten die niet bij ons passen.’ Als voorbeeld hiervan verwijst hij naar het Europese gerechtshof, dat volgens hem alle IRA-leden heeft vrijgesproken tijdens The Troubles. Ook hekelt Mitchell Polen die illegaal nabijgelegen rivieren leegvissen met netten. Enigszins nostalgisch denkt de pensionado terug aan Margaret Thatcher, die brexit volgens hem allang gesetteld zou hebben. Toch verwacht Mitchell dat het Verenigd Koninkrijk ook de slechte deal van May wel overleefd. ‘We hebben altijd onszelf bestuurd zonder hulp en regeerden over een derde van de wereld. Ook dit zullen we klaren.’ Angst voor nieuw oplaaiend sektarisch geweld heeft de oud-militair niet. Hij wijst erop dat ook tijdens The Troubles de overgrote meerderheid aan beide kanten gewoon met elkaar kon opschieten. ‘Je hebt extremisten aan beide zijden. Gerry Adams en andere topleden van de IRA en Sinn Fein wonen allemaal in grote huizen, maar ja, gangsters zullen altijd gangsters blijven.’ Als bewijs dat de troebele soep niet zo heet werd gegeten als die op televisie soms werd opgediend, noemt Mitchell zijn katholieke vriendin van wie hij vlak voor het interview afscheid nam. Ook blijkt Mitchell een aardig woordje Gaelic (ook wel Iers of Iers-Gaelisch, een Keltische taal die officieel is in Ierland en Noord-Ierland) te spreken. ‘Vroeger spraken de protestanten hier vaak ook Gaelic, maar door de IRA is taal nu gepolitiseerd. Nu betekent Gaelic spreken meteen dat je republikein en katholiek bent.’

Aan de andere kant van de muur een paar honderd meter verderop houdt verzorger Brendan Parker ondertussen een pauze bij de ingang van het Maureen Sheehan Centre. Hij heeft niet gestemd tijdens het referendum en erkent ruimhartig dat hij er nog steeds weinig van begrijpt. De schuld hiervoor legt hij voor een gedeelte bij zowel de overheid als zichzelf. ‘Dat we niet weten wat er met brexit gaat gebeuren is beangstigend.’ Wel heeft Parker een duidelijke mening over hoe de toekomst van zijn land eruit zou moeten zien. ‘Noord en zuid horen samen een vrij eiland te zijn, al zal dit nooit gebeuren. Er wordt te veel geld verdiend aan de splitsing door mensen die het voor het zeggen hebben.’ Ook de verzorger schetst een beeld van het dagelijkse leven in Belfast waarbij de gemeenschappen aan beide kanten goed met elkaar overweg kunnen. Er wordt geshopt in elkaars winkels en een conflict is pas een conflict als je er zelf over begint. Parker kijkt dan ook vooral naar zichzelf en de naasten om hem heen. ‘Voor de toekomst hoop ik vooral op gezondheid voor mezelf. Als arbeider heb je uiteindelijk toch weinig te zeggen over het beleid wanneer het erop aankomt.’

De moord op Jamal Khashoggi leidde bij enkele landen tot de bereidheid om de decennia oude banden met Saoedi-Arabië te heroverwegen. ‘Je moet wel proberen zo lang mogelijk in gesprek te blijven, want anders heb je geen gesprekspartner meer.’

De dood van de Saoedische journalist en columnist Jamal Khashoggi (1958-2018) van The Washington Post schokte de wereld. Op 2 oktober betrad Khashoggi het Saoedische consulaat in Istanbul om trouwpapieren te regelen, maar hij kwam niet meer terug. Khashoggi was niet geliefd bij het Saoedische regime, omdat hij kritiek had op dat regime en de machtsstructuren in het koninkrijk. Het regime ontkende in eerste instantie de dood van de journalist, daarna beweerde ze niet betrokken te zijn bij zijn dood. Uiteindelijk werd verklaard dat Khashoggi in het consulaat was overleden na een gevecht. De commotie ging vooral om de manier waarop de moord gepleegd bleek te zijn. Volgens verschillende bronnen is Khashoggi gemarteld en in stukken gezaagd. Na de moord kreeg de Saoedische staat en specifiek prins Mohammed bin Salman flinke kritiek te verduren van vooral westerse landen. Diverse landen zegden hun staatsbezoek aan de Golfstaat af en een aantal investeringen werd teruggetrokken. Maar er kwam bijvoorbeeld ook kritiek op de Amerikaanse president Donald Trump voor zijn onduidelijke houding tegenover de Saoediërs. Trump zei dat hij wat er in Istanbul was gebeurd ‘helemaal niet leuk vindt, maar om nu een deal van 1,1 miljard dollar (ca. negenhonderdzestig miljoen euro, red.) te moeten schrappen, lijkt me niet zo handig. De deal levert de VS vierhonderdduizend banen op’, voegde hij toe, zo is te zien in een videoclip van 16 oktober door Mehdi Hasan, columnist voor The Intercept en Al Jazeera English, waarin hij Trumps visie richting de Saoediërs uiteenzet.

De BBC kopte na de dood van Khashoggi: ‘Vijf redenen waarom de Golfstaat belangrijk is voor het Westen’. De belangrijkste reden is aardolie. Saoedi-Arabië heeft ongeveer een vijfde van de wereldwijde aardoliereserves en is de grootste exporteur van olie, volgens OPEC, de organisatie van olie-exporterende landen. Het land speelt zo een belangrijke rol op het wereldtoneel; wanneer een land sancties invoert, kunnen de Saoediërs reageren door de ‘kraan dicht te draaien’, waardoor de wereldwijde prijs van olie omhoog gaat.

De Kanttekening bracht niet alleen de economische, maar ook de diplomatieke en militaire banden van de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en Nederland met Saoedi-Arabië in kaart. Ook sprak ze met politicoloog Paul Aarts over onder meer de zaak-Khashoggi en of het Westen sancties moet invoeren tegen Saoedi-Arabië.

Trouw meldde in 2016: ‘Veel landen hebben grote economische belangen in Saoedi-Arabië. Jaarlijks exporteren de Saoedi’s zo’n tachtig procent van hun ruwe olie naar andere landen. Veel Europese landen en de Verenigde Staten zijn voor een deel afhankelijk van de olie die uit Saoedi-Arabië komt. Maar ook strategische belangen spelen mee in het bondgenootschap met Saoedi-Arabië. De VS en Europa zien het land als een belangrijke factor om controle te houden in het Midden-Oosten en om IS te bestrijden.’ Saoedi-Arabië maakte vanaf 2014 deel uit van een coalitie onder leiding van de VS die de strijd met IS aanging. Het goed uitgeruste leger maakte Saoedi-Arabië een gewilde bondgenoot en het land had in 2017 wereldwijd het tweede grootste defensiebudget. Tussen 2013 en 2017 gaven de Saoedi’s bijna vijftien miljard dollar uit aan onder meer gevechtsvliegtuigen en tanks. Circa zestig procent van de wapens komt uit de VS en twintig procent uit het Verenigd Koninkrijk. Frankrijk staat op de derde plaats, aldus het Stockholm International Peace Research Institute (Sipri). Daarnaast spelen Amerikaans-Saoedische banden een rol in regionale allianties, zoals in de strijd in Syrië. De VS steunt daar, net als de Saoediërs, rebellen tegen president Bashar al-Assad, omdat hij een bondgenoot is van Iran, aartsvijand van de Saoedi’s en Amerikanen.

De Amerikaans-Saoedische diplomatieke betrekkingen begonnen in 1933. Beide landen verzetten zich na de Tweede Wereldoorlog onder meer tegen de Sovjet-invloed in Afghanistan en tegen de opmars van Irak in Koeweit tijdens de Eerste Golfoorlog (1990-1991). Onenigheid is er (geweest) op het vlak van Israël – waar de VS goede banden mee heeft, maar de Saoedi’s van oudsher niet –, de oliecrisis in de jaren zeventig, de door Amerika geleide invasie in Irak in 2003 en de war on terror waar die invasie deel van uitmaakte.

De VS en Saoedi-Arabië zijn in 1933 de initieerders geweest van Aramco (Arabian-American Oil Company, tegenwoordig Saudi Aramco), de grootste aardoliemaatschappij ter wereld met in 2017 omgerekend een omzet van bijna dertig miljard euro. De handel tussen de VS en Saoedi-Arabië bedroeg in 2017 zo’n veertig miljard euro en was goed voor zo’n honderdzestigduizend banen in de VS. In 2017 sloten de VS en Saoedi-Arabië hun nieuwste wapendeal ter waarde van bijna honderd miljard euro, volgens het Witte Huis ‘de grootste deal in de Amerikaanse geschiedenis’.

De kritiek op de VS is dat het land zich vooral richt op de oliehandel en de controverse betreffende Saoedi-Arabië – op het vlak van bijvoorbeeld mensenrechten – over het hoofd ziet. Er is weinig reden tot spanningen zolang de Arabieren olie leveren en Amerikaans defensiebeleid steunen en zolang de Amerikanen wapens leveren. Een ander kritiekpunt is de burgeroorlog in Jemen, die sinds 2015 woedt. Daar strijdt een coalitie, gesteund door de VS met onder meer wapens en gevechtsvliegtuigen, tegen de Houthi-minderheid. Tijdens de regering van de vorige president Barack Obama (2009-2017) zijn de betrekkingen wat gespannen geweest, maar sinds Trump is aangetreden, spreekt de Amerikaanse regering weinig kritisch over haar bondgenoot. Opmerkelijk is ook dat het eerste buitenlandse staatsbezoek van Trump aan Saoedi-Arabië was.

De Brits-Saoedische betrekkingen zijn een stuk ouder dan die met de VS. In 1915 tekenden beide partijen het Verdrag van Darin, waarmee akkoord werd gegaan met een Brits protectoraat c.q. mandaat in het Midden-Oosten (dit omvatte het huidige Irak, Jordanië en Israël/Palestina). De Britten waren in 1926 één van de eerste landen die Saoedi-Arabië erkenden. Vandaag de dag zijn er ruim tweehonderd joint ventures tussen Britse en Saoedische bedrijven, ter waarde van circa vijftien miljard euro. Het land is de belangrijkste handelspartner van de Britten in het Midden-Oosten. De kritiek op de Britten is ook rondom het conflict in Jemen, waar de Britten sinds het begin van dat conflict, ondanks hevig verzet en protesten, voor enkele miljarden euro’s aan wapens hebben geleverd aan de Saoedische coalitie. Deze steun bevat lucht- en landvoertuigen en wapens.

Wanneer we kijken naar Nederland, gaat het vooral om economische banden. Opmerkelijk is dat de eerste bank op Saoedisch grondgebied de Saudi Hollandi Bank was, opgericht in 1926 in Djedda en bedoeld voor hajj-pelgrims uit Nederlands-Indië. Er zijn in Saoedi-Arabië meerdere Nederlandse bedrijven actief op verschillende terreinen, zoals Shell en Unilever. Nederlandse organisaties exporteerden in 2017 voor 2,6 miljard euro aan goederen naar Saoedi-Arabië. Daarmee is ze negenentwintigste op de lijst met de grootste exportlanden voor Nederlandse goederen. Het gaat vooral om chemische producten en machinemateriaal. Nederland importeerde in 2017 voor ruim een miljard euro uit Saoedi-Arabië, vooral olie- en gasgerelateerde en chemische producten. Wel is de import van olie de laatste jaren flink gedaald. In 2014 was die bijvoorbeeld nog drie miljard euro. Nederland leverde tussen 2013 en 2017 één procent van de totale Saoedische wapenleveranties, maar heeft intussen zijn beleid aangescherpt. Wanneer de wapens kunnen worden gebruikt tegen de burgerbevolking in Jemen en tot schendingen van het internationaal oorlogsrecht kunnen leiden, verleent Nederland geen vergunning.

De Kanttekening sprak met Paul Aarts, politicoloog gespecialiseerd in het Midden-Oosten en Noord-Afrika en docent internationale betrekkingen aan de UvA over de zaak-Khashoggi en over betrekkingen met Saoedi-Arabië. Samen met Carolien Roelants, columnist en voormalig Midden-Oostenredacteur voor de NRC, schreef Aarts het boek Saoedi-Arabië, de revolutie die nog moet komen (2013, tweede druk 2016).

De Amerikaanse ministers van Defensie (James Mattis) en Buitenlandse Zaken (Mike Pompeo) zeiden in november, net als president Trump, dat de CIA geen direct bewijs heeft dat Mohammed bin Salman achter de dood op Jamal Khashoggi zit. Is Bin Salman volgens u direct betrokken, was hij opdrachtgever tot de moord?
‘Het is zeer onwaarschijnlijk dat Bin Salman er niets van geweten heeft, gezien zijn positie en gezien de hiërarchie en machtsstructuur in het koninkrijk Saoedi-Arabië sinds een aantal jaren – sinds Bin Salman de facto de machthebber is. Maar of hij letterlijk de opdracht gegeven heeft om Khashoggi te vermoorden, dat weet ik niet en er is niemand die dat voorlopig weet. Mattis en Pompeo verwijzen naar het CIA-rapport, waarover heel veel te doen is en Gina Haspel (directeur van de CIA, red.) trad ook niet meteen in de openbaarheid. In het CIA-rapport wordt gezegd: with middle to high confidence is vast te stellen dat de kroonprins medeplichtig is. Dat betekent dat er een grote mate van waarschijnlijkheid is wat betreft de betrokkenheid van de prins, maar je leest dus niet ‘het is zeker dat hij betrokken is’. Er wordt een slag om de arm gehouden en dat wordt door veel mensen niet zo gelezen, ook niet door de media. Zij zeggen vaak ‘kijk, de CIA zegt dat ‘MbS’ de opdracht heeft gegeven tot de moord’. Wat mijns inziens voor de hand ligt – maar dit is puur speculatie – is dat MbS de opdracht heeft gegeven aan anderen in termen van ‘deze Jamal Khashoggi is zo’n irritante vent, doe er eens wat aan’. Het lijkt mij niet waarschijnlijk dat hij de opdracht heeft gegeven om Khashoggi in stukken te zagen. Het is de vraag of we dat ooit te weten zullen komen. De Turkse regering heeft al heel wat dingen vrijgegeven, maar ook nog steeds niet die finale smoking gun, dus we blijven ernaar gissen. Deze zaak is overigens niet uniek hè. We hebben in de afgelopen decennia zo veel liquidaties meegemaakt van dissidenten en politieke tegenstanders. Het gebeurt bijna dagelijks; door Iran, door Rusland, door Israël. Deze zaak is zo in het nieuws gekomen, omdat het om zo’n prominente journalist gaat en vanwege de erg klungelige en brute manier waarop de moord gepleegd is. Misschien is het in die zin wel een bijzonder geval, maar het feit dat een dissident wordt uitgeschakeld is aan de orde van de dag en niet alleen in het Midden-Oosten.’

Kon Turkije rekening houden met een incident? Of houdt Turkije misschien nog informatie achterwege?
‘Dat is mogelijk. Ik heb bij president Erdogan vanaf het allereerste moment gedacht ‘hij speelt hier een heel slim spelletje’ – stukje bij beetje informatie vrijgeven en proberen om Bin Salman in diskrediet te brengen door de druk steeds verder op te voeren. MbS heeft zich meerdere malen negatief uitgelaten over Turkije en Erdogan reageert door op zijn eigen manier terug te slaan. Uiteraard in een poging om de koning van Saoedi-Arabië (Salman bin Abdul Aziz al-Saoed, de vader van MbS, red.), die de jure de machthebber is, ertoe te bewegen MbS opzij te zetten. Want de relatie tussen Erdogan en de koning is niet zo slecht, maar die tussen Erdogan en MbS is ronduit beroerd. Dus dat Erdogan dit spelletje zo gespeeld heeft is tactisch gezien niet slecht. Hij probeert een belangrijke rol voor Turkije en zichzelf op te eisen in de wereld van de islam. Dat is in concurrentie met Saoedi-Arabië, maar Saoedi-Arabië zal die rol nog wel even blijven houden, simpelweg vanwege de twee heilige steden Mekka en Medina.’

Had Khashoggi kunnen vermoeden dat er iets vervelends kon plaatsvinden wanneer hij het consulaat zou betreden? Hij was tenslotte niet erg geliefd bij het Saoedische regime.
‘Toen het incident gebeurde en het kwam in het nieuws, was mijn eerste gedachte ‘hoe dom kun je zijn?’ Er werd niet persé jacht op hem gemaakt, maar hij had wel vermoedens dat er iets gaande was. En wat ook nog niet helemaal zeker is: het contact van Khashoggi met de Saoedische ambassadeur in Washington, Khalid bin Salman, de jongere broer van Mohammed. Hij schijnt tegen Khashoggi te hebben gezegd ‘je kunt beter naar het consulaat in Istanbul gaan’. Khalid ontkent dit. Mocht dit gebeurd zijn, is het natuurlijk des te gekker dat Khashoggi naar het consulaat is gegaan, want dan had hij toch wel kunnen vermoeden dat er iets kon gebeuren. Ik denk dat hij enigszins naïef is geweest om daar binnen te stappen. Aan de andere kant, er waren legio momenten waarop zo’n liquidatie had kunnen plaatsvinden. Waarom hebben de Saoediërs dit gedaan in een Saoedisch consulaat op Turkse bodem? De slechtste plek die je je kunt bedenken voor een moord.’

Waarom is dat de slechtste plek?
‘De relaties tussen Turkije en Saoedi-Arabië zijn om diverse redenen niet goed, dus dan weet je dat je dingen op je hals haalt, mocht het bekend worden. Khashoggi – ik heb hem trouwens een keer ontmoet – was het hele jaar op reis, over de hele wereld, van conferentie naar workshop naar congres. Legio momenten en plekken om hem om zeep te helpen; in een hotel of met een auto-ongeluk. Er zijn zo veel momenten om iemand uit te schakelen, waarom doe je dat op die plek, met alle risico’s van dien? Waarom ze zo klunzig geopereerd hebben is dus een vraag die nog niet beantwoord is en waarschijnlijk ook nooit zal worden.’

Wat is uw mening: actieve sancties of een einde aan de betrekkingen?
‘Op zijn minst had je kunnen verwachten dat de Saoedische ambassadeur in Den Haag op het matje zou worden geroepen, dat er een serieus gesprek plaats zou vinden waarin een aantal harde vragen op tafel wordt gelegd. Niet dat dat veel effect heeft, want de ambassadeur draait gewoon een riedeltje af dat hem vanuit Riyad is ingefluisterd. Het gesprek zal niet veel indruk op hem maken. Op het matje roepen is niet zonder betekenis, maar het wordt veel serieuzer wanneer je de ambassadeur uitwijst. Daar ben ik echter geen voorstander van. Je moet proberen zo lang mogelijk in gesprek te blijven, want anders heb je geen gesprekspartner meer. Wat betreft sancties; Nederland heeft zich al eerder uitgesproken voor het stoppen van wapenleveranties aan Saoedi-Arabië. Met name in het kader van Jemen heeft Nederland geen slechte stappen gezet om tot een serieus onderzoek te komen naar het plegen van oorlogsmisdaden. Dus Nederland doet in dat kader al het een en ander.’

De rol van Nederland is überhaupt niet zo groot, toch?
‘We hebben serieuze handelsrelaties, maar die moeten niet overdreven worden. Ik zou niet zeggen dat je meteen een boycot moet afkondigen, dat lijkt me overdreven. Het zijn vooral de VS en het Verenigd Koninkrijk, die gigantische wapenleveranties doen. De druk wordt vanuit die landen ook opgevoerd, vooral vanuit het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden en de Senaat, misschien dat daar nog iets uitrolt. Maar dit gaat met name over de betrokkenheid van Saoedi-Arabië in Jemen, het heeft niet direct te maken met de zaak-Khashoggi. Ik denk dat Nederland en ook deze landen moeten aandringen op een rechtszaak. Erdogan heeft wel een punt wanneer hij zegt ‘de mensen die deze moord gepleegd hebben, moeten berecht worden op Turkse bodem’. Want de misdaad is gepleegd op Turkse bodem, dan ligt het voor de hand dat zo’n rechtszaak in Turkije plaatsvindt, ook internationaal juridisch gesproken. Daar mag wel meer op gehamerd worden. Niet omdat het dan persé een correcte rechtsgang zal krijgen, maar het principe is wel belangrijk. Want nu worden die mensen, als ze al berecht worden, in Saoedi-Arabië berecht, op een heel ondoorzichtige manier en waarschijnlijk gaan de hoofdverantwoordelijken vrijuit, nog los van de kroonprins. Waarschijnlijk wordt er een aantal zondebokken gezocht die misschien een symbolische gevangenisstraf krijgen en that’s it. Er moet toch wel een serieus proces met aan het einde serieuze straffen volgen, maar dat gaat natuurlijk niet gebeuren. Saoedi-Arabië gaat beslist geen burgers uitleveren aan Turkije, maar dat mag wel geëist worden. En soms moet je een punt gemaakt hebben, ook al weet je van tevoren dat het tot weinig concreets lijdt.’

Wat zijn op het gebied van sancties punten die als staatshoofd of regering goed afgewogen moeten worden en waarbij niet zomaar een beslissing genomen kan worden? Er spelen immers veel belangen, vooral economisch. Je kunt niet zomaar zeggen ‘we stoppen ermee, je zoekt het maar uit’. Landen zijn vaak wederzijds afhankelijk en hebben op het ene vlak misschien ruzie, maar op andere vlakken nog altijd betrekkingen.
‘Wat je kunt doen is de prins als ‘politiek radioactief’ beschouwen – iemand die je uit de buurt moet houden, moet negeren, isoleren. Je zag op de G20-top van dit jaar (30 november en 1 december in Buenos Aires, red.) al dat Bin Salman enigszins werd genegeerd. Je kunt dus de banden met hem minimaliseren. Daarnaast hebben onder meer de VS, Duitsland en Canada een zwarte lijst opgemaakt van een aantal Saoedische staatsburgers van wie we weten dat ze betrokken zijn bij de moordbrigade. Je kunt deze mensen bijvoorbeeld afknijpen als ze buitenlandse tegoeden hebben of besluiten ze nooit een visum te geven wanneer ze je land willen bezoeken.’

Stel dat de Saoediërs zich op de tenen getrapt voelen en tegenmaatregelen nemen, wat zijn dan voor Nederland risico’s van een verslechtering van de relaties?
‘De relatie met Saoedi-Arabië is van vitaal belang in het kader van de strijd tegen terrorisme, zo wordt gezegd door westerse inlichtingendiensten. De Saoedische overheid heeft een inlichtingendienst die goed op orde is. Ze lopen daar al wat langer mee en hebben uitstekende lijntjes naar inlichtingendiensten in de westerse landen. Met name in de VS, het Verenigd Koninkrijk, maar ook met Nederland zijn de banden goed. Dus in geval van een crisis met bijvoorbeeld Nederland kun je verwachten dat de Saoediërs zeggen ‘we delen geen informatie meer’. Dat kan een dreigement zijn, maar dat lijkt me niet heel reëel. Een ander punt is te illustreren met een voorbeeld uit het verleden, toen Geert Wilders in 2014 anti-islamstickers had gemaakt. Toen is in Saoedi-Arabië heel even gedreigd met de boycot van Nederlandse producten en dat dreigde ook uit de hand te lopen. Met heel veel diplomatieke inspanningen heeft men de situatie weten te sussen. Er is altijd wel iets wat als dreigement gebruikt kan worden. Dat wil zeker niet zeggen dat Nederland dan failliet gaat of de economie onderuit gaat, maar een aantal Nederlandse bedrijven doet heel goede zaken in Saoedi-Arabië. Zij zouden er dan een prijs voor betalen. De Nederlandse overheid zegt bovendien altijd op te willen komen voor het bedrijfsleven, dan is dat iets wat pijn zal doen.’

Zitten politici echt met een dilemma? Ze zijn misschien heel lang geneigd om hun menselijke kant te laten zien door, bijvoorbeeld in het geval van Jemen, alle samenwerking stop te zetten en kiezen dan uiteindelijk toch voor de belangen. Zwichten politici voor het geld?
‘Dat is niet zo zwart-wit. Tot mijn prettige verbazing zien we nu in de VS al heel lang dat – ook Republikeinse – senatoren dingen zeggen en ook concrete acties willen, zoals het stopzetten van elke wapenleverantie en medewerking aan Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten in de oorlog in Jemen. Dat is heel opmerkelijk en is aangezwengeld door de zaak-Khashoggi. Dezelfde geluiden over het stopzetten van leveranties hoor je uit Duitsland. Dat is een stap die wel waardering verdient. Er zijn dus zeker politici die op een gegeven moment zeggen ‘het mensenrecht moet z’n loop hebben en als dat dan centjes kost, dan moet dat maar’. Dat wisselt nogal; grosso modo kiezen politici niet voor de mensenrechten, maar in sommige gevallen dus wel. Wat betreft Jemen zitten we op een kantelpunt. Ik kan me voorstellen dat meer politici gaan zeggen ‘die oorlog moet echt stoppen’ – en die kan eigenlijk alleen maar stoppen op twee manieren: besprekingen en (vooral) het stoppen van de wapenleveranties.’

Zijn er nog meer ontwikkelingen die u toejuicht betreffende de betrekkingen met de Saoediërs of specifiek het land zelf, op het gebied van bijvoorbeeld mensenrechten?
‘Deels wees ik hier al op: het feit dat er al heel snel heel duidelijke stemmen zijn opgegaan in het Amerikaanse Congres dat het niet meer business as usual kan zijn met Saoedi-Arabië. Want ‘hier is iets verschrikkelijks gebeurd, we willen daar helderheid over hebben en de schuldigen moeten gestraft worden’. Dat is niet niks. De kritiek in Europa is wat milder geweest. Nederland heeft niet echt een ferm standpunt ingenomen, maar ik kijk vooral naar de VS. Ook andere landen zeggen ‘onze relatie met het land is aan een heroverweging toe’. Dat is een lichtpuntje. Zonder dat je de illusie moet hebben dat wij enige serieuze invloed kunnen hebben op ontwikkelingen binnen Saoedi-Arabië. Dat is ingewikkeld. We moeten dat wel monitoren en wanneer er schendingen plaatsvinden moeten we het daarover hebben en het aankaarten bij de Saoedische overheid. De Saoedi’s kennende, denk ik dat ze wel willen luisteren naar de kritiek, maar er niet veel mee zullen doen. Dat betekent niet dat je het niet ter sprake moet brengen. Wel dat je er steeds op hamert dat, bijvoorbeeld, vrouwen net zo veel rechten hebben als mannen. En als vrouwen worden gediscrimineerd of gevangengezet omdat ze campagne voeren voor het recht om auto te rijden, moet ook de Nederlandse overheid daartegen protesteren.’

De Kanttekening peilde de kerststemming in India. ‘We leven hier zo dicht op elkaar dat het goed is om onze feesten samen te vieren. Daarom ga ik met kerst mee naar de kerk, schuif ik aan bij het islamitische Suikerfeest en steken we samen lichtjes aan met het hindoefeest Divali.’

Hoewel christenen slechts een paar procent uitmaken van de totale Indiase bevolking, wordt kerst door het hele land gevierd. Niet alle Indiërs vieren kerst, maar in veel gemeenschappen waar hindoes, moslims en christenen naast elkaar leven, delen de verschillende geloven in elkaars religieuze vieringen. Toch is deze eenheid niet overal even stabiel en heeft het hindoefundamentalisme van de afgelopen jaren gezorgd voor spanningen in christelijke gebieden.

In een land met ruim 1,3 miljard inwoners telt elke procent zwaar mee. De 2,3 procent aan christenen staat dan ook voor meer dan dertig miljoen mensen, vooral geconcentreerd in gebieden waar de voormalige kolonisten actief waren. Dit waren steden als Calcutta (Kolkata), Madras (Chennai), Bombay (Mumbai) en Delhi. Verder wonen er veel christenen in de voormalig Portugese kolonie Goa, de oude Franse kolonie Pondicherry, in de zuidelijke staten Kerala en Tamil Nadu, waar het christendom al bijna tweeduizend jaar wortels heeft en in de stammengebieden van het verre oosten van het land, waar missionarissen al meer dan honderdvijftig jaar aan het werk zijn. Ondanks dat de christenen slechts in enkele gebieden een meerderheid zijn, is het op het hindoeïsme en de islam na de grootste religie van India.

Net als in het westerse christendom kent India een rijke variant aan geloofsvormen binnen de kerk. Dit gaat van hybride vormen met veel hindoeïstische en regionale kenmerken tot het bijna tweeduizend jaar oude Malabar-christendom, een orde die hier gesticht zou zijn door de apostel Thomas. Verder is meer dan de helft van alle Indiase christenen katholiek en zijn de meeste protestante denominaties hier te vinden, zoals lutheranen, doopsgezinden, methodisten en een snelgroeiende pinksterkerk.

Hoewel rode mutsjes en kerstmannen steeds meer hun intrede doen in India, is de amerikanisering hier minder zichtbaar dan in Europa, waardoor het kerstfeest voor de meeste christenen echt een religieuze aangelegenheid is. Net als in westerse landen beginnen de voorbereidingen in de adventperiode. De hele buurt komt bijeen om de kerk te decoreren en vaak worden er ’s avonds grote lichtshows geprojecteerd om mensen te trekken. Thuis houden mensen een grote schoonmaak, kopen nieuwe kleding en komen massaal terug naar hun geboorteplaats om met de hele familie kerst te vieren. Huizen, tuinen en balkons worden versierd en er is vaak grote rivaliteit welke familie de mooiste en grootste kerststal neerzet. Hoewel veel christelijke huishoudens echte of plastic kerstbomen optuigen, worden er in India ook bananenbomen of zelfs mangobomen versierd met katoen en zelfgemaakte kerststerren. Net als de meeste feestdagen in India is kerst een feest met veel licht en kleuren en worden winkels, markten en sommige kantoren versierd met kleurige lichtjes en bloemen.

Muziek is ook een belangrijk onderdeel van de kerstviering. In grote steden waar de Engelsen actief waren, worden rond de feestdagen dansavonden georganiseerd in Britse stijl. Ook worden er uit luidsprekers bij kerken vaak kerstliederen afgespeeld en studeren kinderen liedjes en dansjes in. Bijvoorbeeld in een sloppenwijk van de stad Hyderabad, waar Matthew (11) en zijn vriendjes een dans- en zangvoorstelling voorbereid op de melodie van ‘Hoor de eng’len zingen d’eer’. Staand tegen de muur van een piepklein kerkje vertelt hij dat ze de hele maand na school oefenen met de vrouw van de priester. ‘Op Eerste Kerstdag treden we op voor de hele gemeenschap, maar wel buiten denk ik, want we passen nooit met zijn allen in de kerk. Daarna eten we zoetigheden bij de huizen van al onze vriendjes.’

Net als in de meeste christelijke tradities is eten en het samenkomen met families erg belangrijk in India. De Indiaas-Canadese culinair journaliste Michelle Peters-Jones beschrijft de kerstvieringen van haar jeugd door de ogen van een echte foodie: ‘Ik hield vooral van alle culturele invloeden rondom de zoetigheden die we vroeger thuis maakten. De vruchtencakes lijken erg op de Engelse christmas pudding, de koekjes die we maken zijn een achterblijfsel van de Nederlandse VOC en veel ander snoepgoed heeft zijn wortels in de Franse en Portugese keuken. Daarom is de kerstkeuken in India een echte smeltkroes van culturen die onderdeel waren van de Indiase koloniale en christelijke geschiedenis.’ Verder volgen Indiase christenen vooral hun eigen culinaire gebruiken en serveren tijdens kerst rijke curry’s, rijstcakes en biryani, een kruidig rijstgerecht met vlees.

Net als in Europa is de nachtmis één van de belangrijkste momenten van de kerstviering in India. Toch herkende de Roemeense reiziger Cezar (43) tijdens de mis in de zuidelijke staat Kerala maar weinig wat hem aan kerkdiensten thuis deed denken. ‘Behalve de apen was er ‘s avonds niemand op straat, maar de kerk zat bomvol. Buiten lagen honderden slippers en sandalen, want in India mag je nergens met je schoenen aan naar binnen. De mannen zaten links en de vrouwen rechts en de hele mis werd zingend opgedragen; de priester zong voor en de kerkgangers herhaalden, vooral de vrouwen, die veel trouwer naar de kerk gaan dan de mannen. Op een paar bekende klanken na deden de muziek en de liederen me ook niet direct denken aan Kerstmis thuis, net zo min als de kleurrijke sari’s van de vrouwen en de pittige curry die we daarna aten met een lokale familie.’

De traditie van kerstcadeau’s is in India slechts mondjesmaat overgewaaid. In plaats daarvan gaan mensen op Eerste Kerstdag langs bij hun buren, vrienden en familieleden met huisgemaakt snoepgoed en andere zoetigheden. Zo herinnert de hindoeïstische student Kaushin (23) dat zijn christelijke buren overal langs de deuren gingen. ‘Of het nou moslims, hindoes of christenen waren, ze wensten iedereen een vrolijk kerstfeest en deelden hun lekkere eten. We leven hier zo dicht op elkaar dat het goed is om onze feesten samen te vieren. Daarom ga ik met kerst mee naar de kerk, schuif ik aan bij het islamitische Suikerfeest en steken we samen lichtjes aan met het hindoefeest Divali.’

Ook de hindoeïstische programmeur Hemant (31) herinnert zich dat hij vroeger met zijn moeder naar de kerstdienst ging. ‘Gewoon omdat we benieuwd waren naar de verschillende rituelen en liedjes die ze zongen. Thuis hing ik rond de kerstdagen altijd een sok in de woonkamer waar mijn ouders dan ‘s avonds wat lekkers in stopten. Wat het allemaal betekende wist ik toen niet, maar ik herinner kerst daardoor wel als een prettige tijd van het jaar.’

Kerst in andere gemeenschappen
De twee grootste religies boven het christendom in India zijn het hindoeïsme en de islam. Andere grote geloofsgroepen zijn de sikhs, de jaïns en de boeddhisten. Deze minderheidsreligies zijn slechts in enkele gebieden dominant en komen daardoor minder in contact met christenen dan moslims en hindoes. Over het algemeen vieren sikhs, jaïns en boeddhisten kerst niet uit godsdienstige redenen, maar bezoeken ze wel hun familie, omdat het ook voor hen een vrije dag is. Zo zegt de jaïnistische kinderarts Chheda (37) dat zij het religieuze aspect van kerst niet vieren, maar dat ze wel stilstaan bij de boodschap van behulpzaamheid en liefdadigheid. ‘Ook is geweldloosheid één van de pijlers van het jaïnisme, waardoor het leven van Jezus ook voor ons kan dienen als inspirerend voorbeeld.’

Hoewel moslims Jezus erkennen als profeet, vieren ook zij het kerstfeest niet zoals christenen. De islamitische advocaat Mohammad Arif Khan (50) legt uit dat de Koran voorschrijft dat moslims respect dienen te hebben voor mensen van verschillende geloven en dat in gebieden waar moslims en christenen dicht op elkaar wonen het feest vaak mee wordt gevierd. ‘Maar’, zegt hij, ‘in de nasleep van de aanslagen van 11 september is er veel druk komen te staan op de band tussen moslims en christenen. De dominante negatieve publiciteit in de media over de islam heeft er voor gezorgd dat moslims meer in zichzelf keerden. Toch bestaan er ook in India interreligieuze initiatieven die juist opkomen voor broederschap tussen de verschillende geloven door respect te tonen op hun feestdagen. Daarom vier ik dit jaar kerst met christelijke families in mijn wijk.’

Het hindoeïsme staat traditioneel gezien bekend als een pluralistische, tolerante en open-minded religie die weinig moeite kent met een diversiteit aan religieuze interpretaties. Volgens hen is God of Brahma onuitputtelijk in zijn verschijningsvormen, waardoor het hindoeïsme, in vergelijking met de meeste religies, altijd open heeft gestaan voor invloeden van buitenaf. Zo zagen de populaire hindoemysticus Ramakrishna en zijn volger swami Vivekananda Jezus als één van de incarnaties van God en vieren zij zijn geboortedag met een speciaal vereringsritueel. Wanneer hindoes kerst vieren, gebeurt dit dan ook niet op dezelfde wijze als christenen. De interpretatie van de geboorte van Jezus is anders en er worden eigen bewoordingen en rituelen gebruikt, zoals het offeren van bloemen, het branden van wierook en het reinigen van een Jezus-beeldje.

Het gevaar van kerst
Ondanks dat het kerstfeest in de meeste gebieden wordt gevierd in vrede en met steun van andere religieuze groepen, is door het groeiende hindoenationalisme van de afgelopen jaren het geweld jegens kerkgangers toegenomen. Volgens Open Doors, een Nederlandse stichting die wereldwijd opkomt tegen christenvervolging, zakte India naar de elfde plek op de wereldranglijst van landen waar het onveilig is voor christenen. Zo werden er vanaf de jaren negentig in verschillende delen van het land kerken in brand gestoken, nonnen verkracht, priesters bedreigd en zelfs vermoord en werden kerkdiensten verstoord door extreemrechtse hindoegroeperingen die het christendom zien als een buitenlandse, invasieve religie. Hun retoriek is dat buitenlandse kolonisten met hun missionarissen naar India kwamen om hen ongevraagd de les te lezen over het geloof. Volgens de groeperingen zit niemand te wachten op een buitenstaander die hen de weg naar God laat zien. Daarom zijn er door hen in verschillende staten initiatieven gestart om hindoes die recentelijk zijn overgestapt op het christendom terug te bekeren naar het hindoeïsme, hetgeen vaak onder dwang gebeurt.

Sinds de verkiezingen van 2014 voelen religieuze minderheden in India zich bedreigd, aangezien de coalitie van minister-president Narendra Modi zich profileert als pro-hindoe. Volgens Uddhav Thackeray, leider van de extreemrechtse coalitiepartij Shiv Sena, zijn er meer dan vijftig landen voor moslims, hebben christenen Amerika en Europa, hebben boeddhisten China, Sri Lanka en Myanmar, maar hebben hindoes alleen India en is er daarom geen plaats voor deze niet-Indiase religies. Ook zijn er ministers in Modi’s partij die steun leveren aan groeperingen als Dharm Jagran Samiti, een radicale hindoe-organisatie die bezworen heeft om voor 2021 alle christenen en moslims te bekeren tot het hindoeïsme of ze het land uit te zetten. In dit politieke klimaat is er onder moslims en christenen weinig vertrouwen dat de overheid hen zal beschermen tegen het groeiende geweld.

Eén van de redenen voor het geweld jegens christenen is de wrok uit het koloniale verleden waarin veel Indiërs onder dwang bekeerd werden door missionarissen uit Europa en Amerika. Ook vandaag de dag zijn westerse missionarissen, vooral van Amerikaanse evangelische stromingen, actief in arme gebieden waar veel sociale en economische problemen voorkomen. Volgens de hindoe-organisaties kiezen de missionarissen kwetsbare families uit die makkelijk te beïnvloeden zijn. Ook in islamitische gebieden zijn er door dergelijke bekeringsactiviteiten spanningen gekomen tussen moslims en christenen en waarschuwen imams hun achterban voor missionarissen. Zowel in Kashmir, een gebied met een moslimmeerderheid, als in Orissa, een staat waar veel geweldsincidenten plaatsvinden jegens christenen, hebben lokale protestgroepen scholen gewaarschuwd om geen kerst te vieren.

Zowel in de Indiase grondwet als in de oude hindoeïstische geschriften worden mensen aangespoord tot harmonie tussen verschillende geloofsvormen. Zoals de in India woonachtige Dalai Lama zegt, ‘India is een model voor religieuze tolerantie, aangezien verschillende tradities als het boeddhisme, het hindoeïsme en het jaïnisme hier al twee- tot drieduizend jaar floreren.’ Volgens Roy Matthews, een katholieke priester in Kashmir, kunnen hindoes, moslims en christenen prima samenleven en is India juist een voorbeeld waar het meestal goed gaat tussen de verschillende religies en bevolkingsgroepen. ‘Alleen’, zegt hij, ‘is het net als bij het opkomende nationalisme in Europa het probleem dat wanneer mensen onder de illusie zijn dat hun cultuur en identiteit onder druk staan, ze radicalere denkbeelden ontwikkelen. Daarom, als je de meeste hindoes in het nauw drijft om een mening te vormen, kiezen ze ook voor hun eigen achterban. We kunnen probleemloos samenleven, maar zodra politici lijnen gaan trekken over religieuze verschillen, dan is er geen toekomst voor het tolerante India dat Gandhi ons liet zien.’ Vir Sangvhi, journalist bij de Hindustan Times, schrijft dat er in het pluralistische India van zijn jeugd geen sprake was van een contradictie tussen het vieren van kerst en het hindoeïsme. ‘Het hindoeïsme dat ik ken, is niet beledigd wanneer je feesten van andere tradities viert. Mijn geloof zwakt niet af als ik kerst meevier met mijn buren en hen uitnodig voor ons Ganpati-festival. Hoe onzeker zijn deze extreemrechtse organisaties over hun eigen cultuur en geloof als ze het zingen van kerstliedjes op scholen zien als een complot? En hoe zwak is je vertrouwen in je eigen geloof als je zoveel bedreiging ziet in andere religies? De hindoe-extremisten hebben het mis, kerst is en blijft absoluut een Indiaas festival.’