Amsterdammer Bas Kok schreef Op een dag in Nieuw-West, een kritisch boek over het woonbeleid van zijn stad. Daarin zoomt hij in op het stadsdeel Nieuw-West. In de hoofdstad is segregatie op basis van klasse en kleur jarenlang onderdeel van het gemeentelijk beleid geweest, concludeert Kok. Hij ziet qua kleur meer vermenging in het verschiet, maar vreest dat de kloof in klasse alleen maar zal groeien.

Waarom heb je dit boek geschreven? Waarom ben je geïnteresseerd in Nieuw-West? 

‘Ik ben er geboren en heb er de eerste tien jaar van mijn leven gewoond. Een nieuwbouwwijk was het, een tuinstad voor de grote massa Amsterdammers die op zoek waren naar woonruimte. Toen we er eind 1976 vertrokken werden de laatste blokken opgeleverd. Ik had nooit gedacht dat mijn halve buurt ruim dertig jaar later gesloopt zou zijn. Met die verwondering begint mijn boek: waarom is de flat waarin ik ben geboren binnen een halve eeuw gesloopt? Die vraag bleek helemaal niet zo makkelijk te beantwoorden. In ieder geval was de bouwkundige staat geen oorzaak, een deel van de buurt staat nog gewoon overeind.’

Je stelt dat de gemeente Amsterdam een discriminatoir woonbeleid heeft. Op basis van klasse, maar ook op basis van afkomst. Kan je dat toelichten op beide punten? Waaruit blijkt dat? 

‘Amsterdam is eigenlijk altijd een gesegregeerde stad geweest. Al in de zeventiende eeuw gaf de Grachtengordel verschillende klassen van bewoners een duidelijke plek. Aan de hoofdgrachten staan de huizen van de rijke kooplieden. De allerrijksten kregen hun paleisjes aan de Herengracht, in wat al vrij snel betiteld werd als ‘de Gouden Bocht’. Voor het volk waren er aan de rand van de Grachtengordel een aantal plekken, waarvan de Jordaan ten westen van de grachtengordel de bekendste is. De armsten woonden in de vochtige kelders en souterrains in de achterbuurten, aan de binnenkant van de gesloten bouwblokken. Aan de noordoostkant van de beginnende Grachtengordel was ‘de Jodenhoek’ of Jodenbuurt een echte volksbuurt. Joden, die veelal afkomstig waren uit Portugal en Spanje werden, daar gehuisvest. In die tijd was het logisch migranten bijeen te brengen die dezelfde taal spraken en met eigen winkels voor speciaal eten.

In de twintigste eeuw kwam de volkshuisvesting op. Je kunt rustig zeggen dat de systematisch uitgedachte sociale segmentering van eerste helft van de twintigste eeuw de blauwdruk is van het huidige gesegregeerde Amsterdam. Vanwege annexaties kwamen inwoners op afstand van elkaar te wonen. Toen ontstonden de rijke en arme delen van de stad. Woningen werden beter, maar buurten waren niét gemengd. De woningbouwverenigingen waren gerangschikt naar de op dat moment geldende verzuiling. Gelijkmatige spreiding van verschillende inkomensgroepen was geen thema. Op dure grond werd in principe voor de rijken gebouwd, op goedkope voor de armen. Amsterdam wees niet alleen verschillende typen stedelingen maar ook hoogwaardige voorzieningen selectief toe aan verschillende delen van de stad. Universiteiten, hoger onderwijs, musea, culturele hoofdpodia en kantorencentra, die voorheen in de Grachtengordel zaten, gingen naar de stadsdelen met rijke inwoners.’

Is dat nu nog steeds het geval? Waaruit blijkt dat? 

‘Jazeker. Een beetje overdreven gesteld: Centrum, Zuid en Oost zijn nu voor de elite. Daar staan bijna alle hoogwaardige voorzieningen. Nieuw-West, Noord en Zuidoost zijn de arme buitenwijken, met de lage inkomens en migranten. In die stadsdelen worden overlast gevende zaken gedumpt, zoals windmolens, bierfietsen, asielzoekers, woonwagenkampen en psychiatrische opvanglocaties.

Dat is allemaal in de twintigste eeuw begonnen met een lage grondprijs van die stadsdelen. De gemeente bepaalde zo wie waar kwam te wonen, waar kon worden gewerkt en waar je kon uitgaan in de stad. In de loop van de vorige eeuw kwamen in Zuidoost de concentraties van Surinamers en later van mensen met Afrikaanse roots. Zo’n tien jaar later kreeg Nieuw-West te maken met een instroom van immigranten uit Marokko en Turkije. In mijn boek werp ik de hypothese op dat in die jaren sprake was van etnische profilering bij woningtoewijzing. Hoe kon anders die vreemde separatie ontstaan van verschillende migrantengroepen in elk hun eigen stadsdeel? Dit vraagt een serieus onafhankelijk onderzoek.’

Jij woont je hele leven in Amsterdam. Wat vind je eigenlijk van je eigen wooncarrière? Een beetje gelukt? 

‘Soms fantaseerde ik wel over studeren in Nijmegen of Tilburg, dat waren van die knusse overzichtelijke provinciesteden. Helaas is dat er nooit van gekomen. Ik heb best veel mazzel gehad met woningen. Omdat ik al zo ongeveer vanaf mijn geboorte stond ingeschreven voor een sociale huurwoning kreeg ik de mooiste appartementen in de schoot geworpen. In 2011 kochten we een koophuis voor een bedragje dat inmiddels drie keer over de kop is gegaan. Absurd.’

Hoe denk je over de woonkansen van je kinderen? Kunnen zij straks nog in Amsterdam wonen?

‘Daar maak ik me wel zorgen over ja. Ze zullen het moeilijker krijgen dan ik. Ik zie wel dat er momenteel wat meer jongerenwoningen worden gebouwd. Maar die volgende stap, als je wilt samenwonen en een gezin wil stichten, is in Amsterdam echt onbereikbaar aan het worden.’

In wat voor Amsterdam wonen zij straks. Nog gesegregeerder qua klasse en kleur, dan nu?

‘Qua kleur gaat alles steeds meer mengen, maar qua klasse worden de muren alleen maar hoger. Dat komt door het ontbreken van de middengroep die juist een modererende functie heeft tussen de bevolkingslagen. Er zijn alleen ofwel koopwoningen ofwel sociale huurwoningen. Die enorm belangrijke middengroep van politieagenten, verpleegkundigen, leerkrachten enzovoort, verdient te veel voor een sociale huurwoning en te weinig om iets te kopen. In Amsterdam wordt de tweedeling steeds groter.’

Wat dient er volgens jou te gebeuren, om dat te voorkomen? 

‘Ik denk dat de oplossing ligt in grote aantallen gereguleerde middenhuurwoningen, net boven de sociale huurgrens. Die zijn er nu veel te weinig. Daarnaast moeten de glazen kasteelmuren tussen de arme en rijke stadsdelen worden afgebroken. In sommige wijken staan vooral sociale huurwoningen en toch worden juist dáár nieuwe sociale huurwoningen bijgebouwd. Koopwoningen en luxe appartementen komen in de rijke stadsdelen. Dat moet omgekeerd. Bouw in de rijkste buurten juist overwegend sociale huur bij. En plaats universiteiten, culturele hoofdpodia en hoofdkantoren in de goed bereikbare stationsgebieden van de arme stadsdelen.’

Kan de gemeente dat wel alleen oplossen. Wat moet er landelijk gebeuren? 

‘De gemeente schuift de verantwoordelijkheid graag af. Onlangs verzuchtte burgemeester Halsema in haar jaarlijkse toespraak bij ‘De staat van de stad’ dat armoede en ongelijkheid toenemen. Als noodkreet deed ze een oproep aan het bedrijfsleven om het stadsbestuur te helpen. Een zwaktebod. Armoede en segregatie overkomen de stad niet als een natuurverschijnsel, er is door het stadbestuur 120 jaar aan gewerkt. Met het huidige beleid zal de kloof verder toenemen. Het zou haar sieren zelf de verantwoordelijkheid te nemen. Natuurlijk kan het Rijk ook een rol spelen.’

Hoe?

‘De omliggende gemeentes van Amsterdam hebben een doorgeschoten gentrificatie. De rijke dorpen liggen op wandelafstand van de arme stadswijken. Ze vormen witte koophuisbastions en staan met hun rug naar het stadsdeel. Grote arme gezinnen hebben geen kans op een corporatiewoning in een van de dorpen, want de huurvoorraad is klein en dorpelingen krijgen voorrang. De rijksoverheid kan opleggen dat elke gemeente moet uitkomen op tussen de 35 en 40 procent sociale huurwoningen. Voor veel gemeentes betekent dit dat er de komende jaren een inhaalslag moet komen met sociale nieuwbouw.’

Bas Kok, Op een dag in Nieuw-West, Oude en nieuwe dromen van een Amsterdamse tuinstad. OliviaMedia, 22,90 euro.

Sylvana Simons zit nu twee jaar in de Tweede Kamer. In die tijd is ze uitgegroeid tot een van de meest spraakmakende parlementariërs van Nederland. Haar partij BIJ1 heeft van de strijd tegen racisme en de erkenning van het slavernijverleden een speerpunt gemaakt. Hoe kijkt zij naar het huidige debat over honderdvijftig jaar afschaffing van de slavernij?

Premier Mark Rutte bood vorig jaar excuses aan voor het slavernijverleden. Verschillende belangenorganisaties hadden kritiek op het kabinet, onder andere vanwege het arbitraire moment waarop excuses gemaakt werden. Wat vindt Simons van de Nederlandse slavernijexcuses? Wanneer zijn de wonden eindelijk geheeld? En hoe zit het met het ingewikkelde vraagstuk van de herstelbetalingen?

U reageerde positief op Ruttes excuses. Waarom?

‘De manier waarop Mark Rutte zijn excuses verwoordde was mooi, waardig. Maar het proces eromheen niet. De organisaties waren er onvoldoende bij betrokken. De timing was bovendien ongelukkig: 1 juli 2023 was volgens de organisaties een veel beter moment geweest, de dag waarop in Suriname en op de voormalige Nederlandse Antillen de afschaffing van de slavernij wordt herdacht. Er zijn daarnaast nog een boel open eindjes, die nu afgehecht moeten worden.’

Welke open eindjes?

‘Mark Rutte zei terecht dat na zijn excuses geen punt kwam maar een komma, maar wat komt er na die komma? BIJ1 heeft hier wel ideeën over. We hebben het Tienpuntenplan voor Herstelbetalingen van Caricom omarmd, een intergouvernementele organisatie waar veel Caribische landen lid van zijn, ook Suriname. Al deze landen hebben met de trans-Atlantische slavernij te maken. Het Tienpuntenplan dat ze voorstellen is breed. Het gaat over verbeteringen op het gebied van onder meer onderwijs, cultuur en medische gezondheid, en is geschreven op basis van jarenlang onderzoek. De Nederlandse regering is niet positief over dit plan, maar voor BIJ1 is dit een goed begin.

‘Als BIJ1 vinden we dat het een goed geweven samenspel van zaken moet zijn, wat er na de komma komt. Het gaat niet alleen om herstelbetalingen, maar ook om andere vormen van herstel. Denk aan maatschappelijke achterstelling waar we wat aan willen doen, schade aan de natuur. Kortom: heel veel emancipatoire actie moet nog volgen.’

Antilliaanse activisten vinden de slavernijherdenking te veel gedacht vanuit Surinaamse nazaten. Zij willen de Surinaamse benaming Keti Koti vervangen door een andere, meer inclusieve benaming, bijvoorbeeld Emancipatiedag. Is BIJ1 het hiermee eens?

‘Het een lastige kwestie. We hebben het over trans-Atlantische slavenhandel, die is inderdaad breder dan alleen Suriname. Maar Surinaamse activisten namen bij de slavernijherdenking het voortouw. Dankzij hen hebben we het Nationaal Slavernijmonument in het Oosterpark in Amsterdam gekregen, om maar een voorbeeld te noemen.’

Maar dit is niet het hele verhaal. In Amsterdam is er bijvoorbeeld een voorstel geweest om het leed van contractarbeiders ook een plek te geven tijdens Keti Koti…

‘Inderdaad. Er zijn meerdere groepen die op verschillende manieren geraakt zijn door de slavernij. Te beginnen met de inheemse bewoners, die van hun land zijn verdreven en ook tot slaaf zijn gemaakt. Ook de Hindostaanse contractarbeiders is onrecht aangedaan. Wat we vooral niet moeten doen is met elkaar ruzie maken over wie het meeste onrecht heeft ervaren. We moeten elkaars leed niet ontkennen of bagatelliseren. Dan vallen we voor het verdeel-en-heers-spelletje van de Nederlandse staat, die deze groepen al eeuwen tegen elkaar heeft uitgespeeld. We moeten de Nederlandse staat juist ter verantwoording roepen.

‘BIJ1 vindt dat er recht moet worden gedaan aan de verschillende groepen. De herdenking is op dit moment al inclusief. Er zijn ook altijd Antilliaanse vertegenwoordigers aanwezig. Maar of de naam Keti Koti veranderd moet worden? Dat vind ik echt heel lastig.

‘Vorig jaar maakte ik voor mijn werk een reis naar Suriname. Ik sprak ook met de nazaten van de Hindostaanse en Javaanse contractarbeiders. Ik vind dat iedere groep haar verhaal moet kunnen doen. Deze verhalen hoeven niet met elkaar te botsen. We moeten elkaars geschiedenissen respecteren.’

‘Veel nazaten vertellen mij dat ze geen herstelbetalingen willen, maar een einde aan racisme’

Moeten de verschillende groepen de handen ineenslaan?

‘Niet per se. Ik snap de behoefte van groepen om hun eigen strijd te voeren. Maar dat kan naast elkaar, niet tegen elkaar.’

Vorig jaar interviewde de Kanttekening Regillio Vaarnold, die wil dat de overheid 40.000 euro overmaakt aan elke nazaat van tot slaaf gemaakten. Waarom noemt BIJ1 geen concreet bedrag, als het over herstelbetalingen gaat?

‘Wij noemen inderdaad geen bedrag. Aan de ene kant doen we dat niet omdat we belangrijke wetenschappelijke onderzoeken willen afwachten, maar aan de andere kant kun je je afvragen of je wel een concreet bedrag moet vragen. Want welk bedrag kun je noemen, als het gaat om het verschrikkelijke leed van de slavernij? Geen bedrag is hoog genoeg. Caricom noemt ook geen concreet bedrag, maar pleit voor een herstel van de gemeenschappen van de nazaten van de tot slaaf gemaakten. Als er een concreet bedrag komt, dan moet dat komen van de gemeenschappen zelf.

‘Veel nazaten vertellen mij dat ze geen herstelbetalingen willen, maar een einde aan racisme. Ze willen dat hun kinderen niet langer gediscrimineerd worden bij het verkrijgen van een stageplek, bijvoorbeeld. We moeten toekomstgericht investeren in gemeenschappen. De gevolgen van de slavernij spelen nog steeds een grote rol in deze samenleving. Denk bijvoorbeeld aan onderwijsachterstand. Daarom vinden wij als BIJ1 dat het opleidingsniveau van ouders niet mag meetellen bij de schooladviezen, want daar profiteren alleen kinderen van rijke, vaak witte ouders van.

Daarnaast moeten we ook meer bewustwording kweken bij de nazaten van de kolonisator. Bij hen zit er ook een diep trauma. Er is weerstand, velen zitten nog steeds in de ontkenningsfase. Ze moeten de geschiedenis onder ogen zien en daarmee in het reine komen.’

Wanneer zijn de relaties eindelijk hersteld?

‘Dat kan nog heel lang duren. Nadat ik een kind had gekregen voelde ik mij lichamelijk zwak, en vroeg ik de vroedvrouw hoelang het nog zou duren voordat ik weer de oude was. Ze antwoordde dat het herstel negen maanden duurt, net zo lang als de zwangerschap. Er gaan dus nog eeuwen overheen, voordat de relaties helemaal hersteld zijn. Ik ga dat niet meer meemaken. We staan nu pas aan het begin.’

Ik kan mij voorstellen dat veel BIJ1-kiezers dit wel erg lang vinden duren. Wat zegt u tegen hen?

‘Dankzij BIJ1 veranderen er zaken. Dat Nederland excuses aan heeft geboden voor de slavernij is mede dankzij ons. Veel mensen hebben hier jarenlang voor gestreden, maar wij hebben wel voor het noodzakelijke parlementaire zetje gezorgd.

‘Ook andere partijen worden bewuster. Laatst hoorde ik een Kamerlid van een andere partij zeggen: ‘We moeten kennis halen bij de mensen waarover het gaat.’ Dat is het BIJ1-effect.

‘Als partij willen we het grote en het kleine bewerkstelligen. Sommige zaken krijgen veel aandacht, andere niet. Als ik in de plenaire zaal van de Tweede Kamer het demonstratierecht van Kick Out Zwarte Piet verdedig, krijgt dat uiteraard veel aandacht. Maar als ik bij een minister lobby voor het dichten van het AOW-gat voor Surinamers is die aandacht er niet. Terwijl ook die strijd belangrijk is. De laatste tijd ben ik wat minder in de spotlights, vanwege mijn werk voor de Parlementaire Enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening. Maar dit werk raakt veel BIJ1-aanhangers. Ik probeer zowel aan de wortel te raken, als aan de actualiteit van de dag.’

Schrijver Gerald Vreden vindt een te sterke focus op racisme en slavernij verkeerd, omdat je dan te veel uitgaat van slachtofferschap. Je moet juist denken vanuit je eigen kracht, trots zijn op je eigen roots. Wat vindt u van deze kritiek?

‘BIJ1 is geen culturele instelling maar een politieke partij. Maar Vreden heeft een punt. We moeten trots zijn. We zijn nazaten van de sterksten der sterken, die de gruwelen van de slavernij hebben overleefd. Het frame van slachtofferschap is verkeerd. Het gaat ons om rechtvaardigheid. Justice should be done. Ik zie veel black pride, waar het zwarte mensen betreft. Als ik ’s ochtends in de spiegel kijk, dan zie ik een winnaar. We hebben veel dingen waar we trots op kunnen zijn als zwarte gemeenschap. We excelleren bijvoorbeeld in de muziek, en vinden onze weg nu ook naar de literatuur en de politiek.

‘Tegelijkertijd moeten we beseffen dat het slachtofferschap helaas reëel is, gebaseerd bovendien op de dagelijkse realiteit van racisme. Daarom is het een goede zaak dat we meer aandacht geven aan die mensen die tegen onrecht streden. Denk aan Tula, die zich verzette tegen de slavernij op Curaçao. We moeten hem en andere helden eren, hun verhalen vertellen, verankeren in het onderwijs, straatnamen aan wijden, om ons te empoweren.’

Het koloniale verleden van Nederland gaat niet alleen over Suriname en de voormalige Nederlandse Antillen, maar natuurlijk ook over Indonesië, waar de Tweede Kamer vorige week over debatteerde. Hoe kijkt BIJ1 op dit debat terug?

‘Helaas kon ik vanwege mijn werk in de enquêtecommissie niet bij dit debat aanwezig zijn – we hebben maar één zetel – maar ik ben blij met de excuses van Mark Rutte voor wat Nederland gedaan heeft in Indonesië. Dit is voor de Indonesische gemeenschap ontzettend belangrijk.

‘Ook ten aanzien van Indonesië bestaat het gevaar van verdeel-en-heers. De Nederlandse staat heeft ontwrichting veroorzaakt, verschillende groepen in Indonesië tegenover elkaar gezet. Ik ben geen onderdeel van de Indonesische gemeenschap, dus ik kan niet namens hen spreken, wat ze voelen of vinden, maar vind wel dat er aan de verschillende groepen recht gedaan moet worden.’

Sommige Indonesië-activisten hebben felle kritiek op BIJ1, vanwege de steun aan de Molukse RMS-regering in ballingschap, die voor een onafhankelijke Republiek Zuid-Molukken strijdt. Bent u niet bang aan de verkeerde kant van de geschiedenis te staan?

‘Nee. We zijn als BIJ1 juist heel erg antikoloniaal. We steunen de Molukse zaak omdat we voor de mensenrechten zijn. We steunen om die reden ook de strijd van de Papoea’s.’

Twee jaar geleden schreef Radicaal, de jongerenorganisatie van BIJ1, nogal onkritisch over de Afghaanse Communistische Partij en de Sovjet-invasie van Afghanistan in 1979. BIJ1 strijdt tegen imperialisme, maar heeft uw partij geen blinde vlek voor communisme? 

‘Ten eerste, als partijleider van BIJ1 ga ik niet over de uitlatingen van BIJ1-jongeren. Dat is hun verantwoordelijkheid. En dan het communisme. Dat is een politiek-ideologische stroming die het Westen nog steeds veel angst inboezemt, terwijl het communisme ook goede elementen heeft. Voor de duidelijkheid: wij willen wel een revolutie, maar zijn niet uit op onderdrukking of misbruik van mensen. Wij willen niet de democratische rechtsstaat omverwerpen. We willen gelijkwaardigheid en solidariteit. Maar we verzetten ons wel met hand en tand tegen het kapitalisme, dat imperialisme in zich draagt.

‘Alle grote machten, ook de Sovjet-Unie toen en China nu, maken zich schuldig aan misdaden, aan uitbuiting, aan het onderdrukken van minderheden. Dat ontkennen wij niet. Maar dat mag geen excuus zijn om het kapitalisme niet kritisch te bevragen. Het kapitalisme leidt tot armoede, dat mensen hun rekeningen niet meer kunnen betalen.’

Hoe kijkt BIJ1 naar de toekomst, als het over het slavernijverleden en het koloniale verleden gaat?

‘Wat mij blij maakt is dat we midden in een bewustwordingsproces zitten, van pijn, erover praten, ongemak. We moeten hier niet overheen springen of eromheen lopen. Het is een proces waar verschillende partijen hun weg in moeten vinden.

‘Ik ben blij met al die verwarring die er nu is, want dat is een teken dat we hier goed mee bezig zijn. Dit proces gaat veel pijn doen, vooral bij witte mensen. Zij moeten het verleden eerlijk onder ogen zien en ook verantwoordelijkheid nemen. Zoals N.E.R.D. en Rihanna al , zongen: ‘The truth will set you free, but first, it’ll piss you off.’

‘Het is mijn stelligste overtuiging dat we hier rijker uit gaan komen, omdat we elkaar beter gaan begrijpen. Ik gun ook de nazaten van de witte daders de reis van bewustwording. Uiteindelijk moeten we het verhaal over ons leed achter ons kunnen laten. Ik hoef straks ook niet nog meer onderzoeken te lezen over hoe erg de slavernij wel niet was. Dat weten we nu wel. Het is de taak nu om hiermee aan de slag te gaan.’

Na de komma begint nu

Op 19 december 2022 bood de Nederlandse regering excuses voor het Nederlandse slavernijverleden. ‘Geen punt, maar een komma’ stond hierin centraal. Voor BIJ1 zijn de stappen die na de komma volgen allerbelangrijkst: herstelmaatregelen zijn hard nodig. Toch is hier weinig over bekendgemaakt. BIJ1 heeft hier wel ideeën over.

Om die reden werkt BIJ1 aan een voorstel om het proces waarin herstelmaatregelen ontwikkeld en vormgegeven worden goed te laten verlopen. Met als voorwaarde een gelijkwaardige rol en stem voor niet alleen Aruba, Bonaire, Curaçao, Saba, Sint-Eustatius en Sint-Maarten, maar ook voor maatschappelijke organisaties die de belangen van nazaten van tot slaaf gemaakten en zwarte mensen vertegenwoordigen.

Verder diende BIJ1 in januari samen met Denk, GroenLinks en de PvdA een motie in om DNA-onderzoek voor nazaten van tot slaaf gemaakten mogelijk te maken. Verschillende steden bieden nu de optie om de achternaam te veranderen als die een link heeft met het slavernijverleden? De tot slaaf gemaakten werd alles ontnomen: hun naam, hun familiebanden, hun identiteit. Vandaar dat er een gedegen proces hiervoor ontwikkeld moet worden, vindt BIJ1. De populaire wangslijm-onderzoeken die online worden aangeboden zijn volgens de partij niet transparant: ‘Je weet niet met wie jouw DNA-gegevens gedeeld worden. Die kunnen in handen komen van farmaceutische bedrijven, of in handen komen van autoriteiten en gebruikt worden bij onderzoek in een moordzaak’, zegt BIJ1-woordvoerder Charie Helmijr.