De CHP heeft als grootste speler in de oppositie de beste papieren om de macht van Erdogan te breken. Toch slaat deze partij vooralsnog geen deuk in een pakje boter.

Na twee decennia dominantie door president Recep Tayyip Erdogan en zijn islamistische AKP is er nog maar weinig over van de democratische rechtsstaat in Turkije. De media zijn voor 90 procent in handen van Erdogan en de zijnen. Parlementariërs van de oppositie verliezen hun parlementaire immuniteit en kunnen strafrechtelijk worden vervolgd. De pro-Koerdische partij HDP hangt zelfs een verbod boven het hoofd.

Tegen dit beleid wordt, zo lijkt het, maar zwakjes oppositie gevoerd door de seculier-nationalistische CHP, de grootste oppositiepartij van Turkije. Na de mislukte coup van juli 2016 stond de CHP achter Erdogan. De oppositiepartij is voorstander van een hard optreden tegen de PKK, die in Turkije, de EU en de VS op de terreurlijst staat. Tevens steunde de CHP de invasie van Noord-Syrië en de oorlog tegen Armenië om Nagorno-Karabach. Daarom vroegen we Turkije-watchers: is de CHP wel echt een oppositiepartij?

Beperkte speelruimte

‘In het huidige presidentiële systeem van Turkije, dat in 2017 is ingevoerd, is de rol van het parlement, dus ook die van de oppositiepartijen beperkt, vertelt voormalig GroenLinks-Europarlementariër en Turkije-deskundige Joost Lagendijk. ‘Die oppositie bestaat meestal uit verzet tegen Erdogan via de megafoon of de eigen mediakanalen.’ Meer effect hebben volgens hem de activiteiten van CHP-burgemeesters op lokaal niveau, zoals Ekrem Imamoglu in Istanbul. ‘Daar kan de CHP laten zien wat ze waard is en waarin ze verschilt van de AKP.’

Voor een verbod op de CHP vreest Lagendijk niet. ‘De CHP is de oudste partij van Turkije, de partij van Mustafa Kemal Atatürk, de stichter van de Republiek Turkije. Je kunt de CHP wel proberen in het nauw te drijven, maar Erdogan weet dat hij de partij nooit zal kunnen verbieden, en dat weet de CHP zelf ook. Als Erdogan dat zou wel doen, dan valt de bodem onder zijn democratische legitimiteit als president in één keer weg.’

Lagendijk gelooft niet dat de intimidatie van de CHP door middel van het recente opheffen van de immuniteit van een aantal parlementsleden heel succesvol zal zijn. De CHP is volgens hem echt van een ander statuur dan de pro-Koerdische HDP die, evenals haar voorgangers, altijd aan de PKK gelinkt kan worden en dus in verband kan worden gebracht met terrorisme.

‘Er is maar één echte oppositiepartij in Turkije en dat is de HDP’

De Turkse journalist Ergun Babahan, die in Canada woont, gelooft ook niet dat de CHP snel verboden zal worden. ‘Toen Donald Trump nog president van Amerika was had Erdogan veel speelruimte, Trump greep toch niet in. Maar nu, onder Joe Biden, is dat heel anders. Erdogan durft de CHP niet te verbieden. Hij laat nu – in stilte – veel journalisten vrij, om op deze manier de betrekkingen met de VS te verbeteren.’

Babahan beaamt dat de CHP onder het autoritaire presidentiële systeem minder mogelijkheden heeft om oppositie te voeren, maar de CHP doet dit ook niet omdat de partij zeer gericht is op de staat. ‘De CHP is geen partij van het volk, maar een partij van de staat. Doel van de CHP is niet om voor het volk op te komen, maar om de staat te beschermen. De partij heeft geen banden met het maatschappelijk middenveld, de civil society.’

Oppositievoeren ligt niet in de aard van de CHP, stelt Babahan: ‘De CHP straalt een en al gecontroleerde oppositie uit. Dat doen alle oppositiepartijen, behalve de HDP. De HDP doet eigenlijk wat alle andere oppositiepartijen in Turkije zouden moeten doen: de straat opgaan, protesteren, er zijn voor de mensen. De CHP beschouwt zich als een patriottische partij, maar de enige partij die echt voor Turkije en de Turken opkomt is de HDP.’

Eenheidsdwang en diversiteit

De Turks-Duitse journalist Erkan Pehlivan is het roerend met die analyse eens. ‘Er is maar één echte oppositiepartij in Turkije en dat is de HDP. Daarom wil Erdogan de HDP ook verbieden.’ De andere oppositiepartijen passen zich aan de heersende consensus aan. ‘Zij komen niet op voor de rechten van minderheden, zoals de Koerden, alevieten (een vrijzinnige islamitische geloofsgemeenschap, red.), Joden, Armeniërs en andere christenen. Al die zogenaamde oppositiepartijen erkennen de Armeense Genocide van 1915 ook niet. Dat doet alleen de HDP.’

Ook brengt Pehlivan de genocide op de alevitische Koerden in Dersim in de jaren 1937-1938 ter sprake. Atatürk, de oprichter van de Turkse Republiek en ook van de CHP, was medeverantwoordelijk is voor deze volkerenmoord, vertelt hij. ‘De huidige leider van de CHP, Kemal Kilicdaroglu, is een aleviet met roots in Dersim. Wellicht zijn familieleden van hem toentertijd vermoord. Maar als hij zegt: ‘Ik ben een aleviet met Koerdische wortels’, dan wordt hij gedwongen om op te stappen. Je mag wel aleviet zijn of Koerd, maar je mag deze identiteit niet al te openlijk uitdragen. Je mag niet opkomen voor de rechten van minderheden, dat is not done. Niet bij de AKP van Erdogan, maar ook niet bij de zogenaamde oppositiepartijen. De hele politieke cultuur van Turkije wordt gedomineerd door nationalisme en eenheidsdwang.’

‘De Armeense Genocide en de repressie van de HDP zijn belangrijke symbooldossiers voor de EU, maar in Turkije staan deze onderwerpen nu niet bovenaan de politieke agenda’, reageert Joost Lagendijk. Het belangrijkste onderwerp is nu de economie, legt hij uit. Daar gaat het, eufemistisch gezegd, niet goed mee, vanwege COVID-19 en de problemen met de Turkse lira.

En juist de economie is het onderwerp waar de CHP, en ook de andere oppositiepartijen, hun pijlen op richten. ‘Met haar kritiek op het sociaaleconomische beleid van de regering raakt de CHP een gevoelige snaar bij de Turkse kiezer. Er is veel werkloosheid. Turkije kampt met een torenhoge inflatie. Bedenk ook dat Erdogan nu al weer twintig jaar aan de macht is. Veel burgers zijn hem zat.’

‘De CHP straalt een en al gecontroleerde oppositie uit’

Volgens Lagendijk is het belangrijk dat de CHP de conservatieve kiezers, en dat zijn er veel in Turkije, niet te veel van zich vervreemdt door een strenge secularistische politiek. ‘De CHP richtte zich aanvankelijk heel erg op identiteitsissues, zoals de hoofddoek. Deze strijd heeft Erdogan duidelijk gewonnen. Hij voert dit soort debatten gewoon veel beter. Daarom profileert de CHP zich op het thema economie, waar veel meer winst te behalen valt.’

Lagendijk wijst daarnaast op de nieuwe generatie CHP’ers, die minder op de staat gericht zijn en meer op het maatschappelijk middenveld. ‘In de CHP zit natuurlijk een sterk kemalistische traditie, oudgedienden die een Atatürk-speldje dragen op hun revers, maar de nostalgie van toen werkt nu niet meer. Wat wel werkt is de politiek van nieuwelingen als Ekrem Imamoglu, de burgemeester van Istanbul. Hij is religieus en gaat naar de moskee. Hierdoor is hij populair bij conservatieve kiezers, die anders AKP stemmen. Ook werkt Imamoglu samen met de Koerden. Hij bereikt op deze manier veel meer kiezers dan alleen de traditionele achterban.’

Sociaaldemocratische familie

De CHP beschrijft zichzelf als een ‘moderne sociaaldemocratische partij, die trouw is aan de principes en waarden van de Republiek Turkije.’ De CHP is pro-Europa en lid van Partij van Europese Socialisten, de Socialistische Internationale en de Progressieve Alliantie. ‘De CHP is noch sociaal noch democratisch. Ik begrijp niet wat ze bij de sociaaldemocratische familie te zoeken hebben’, zegt journalist Pehlivan. ‘In feite is de CHP gewoon een uiterst rechtse partij, die meer past bij Alternative für Deutschland, Rassemblement National van Marine Le Pen en de PVV van jullie Geert Wilders.’ Ook Babahan vindt dat de CHP niet in de sociaaldemocratische familie thuishoort, omdat de CHP een staatspartij is, geen partij die opkomt voor de belangen van het volk. ‘Ze hebben geen banden met de vakbond, in tegenstelling tot hun ‘zusterpartijen’ in Europa’, legt hij uit.

In de jaren zeventig was de CHP onder leiding van Bülent Ecevit een linkse partij, te vergelijken met de PvdA van Joop den Uyl en de SDP van Willy Brandt, vertelt Lagendijk. De CHP was in die tijd ook kritisch op de NAVO. In de jaren tachtig en negentig, toen de Turkse staat in oorlog was met de PKK, domineerde de nationalistische vleugel. ‘Toen was de CHP echt een Fremdkörper in de sociaal-democratische familie.’

Maar tegenwoordig is de CHP weer een stuk progressiever en komt de partij op voor vrouwenrechten en homorechten. ‘Denk bijvoorbeeld aan de kritiek op de terugtrekking van Erdogan uit de Istanbul Conventie (het internationale, ook door Turkije geratificeerde verdrag tegen vrouwenmishandeling, red.).’ Bij een deel van de CHP ligt deze progressieve koers gevoelig, maar niet bij de nieuwe generatie, aldus Lagendijk. ‘De CHP begint daardoor steeds meer te lijken op andere sociaaldemocratische partijen.’

Pehlivan ziet het opkomen voor vrouwenrechten en LHBT-rechten door de CHP vooral als window dressing. ‘De CHP is niet echt seculier, maar kemalistisch. Diyanet, het Turkse presidium voor godsdienstzaken, is feitelijk een staatskerk. De CHP houdt niet van minderheden. Voor gevangen HDP-politici als Selahattin Demirtas en Ömer Faruk Gergerlioglu steekt de partij geen vinger uit. En net als Erdogan wil de CHP de Gülenbeweging, die verantwoordelijk wordt gehouden voor de mislukte coup van juli 2016, vernietigen. In Turkije zitten er kinderen van vijf jaar in de gevangenis, die nog een baby waren toen hun moeder werd gearresteerd. Deze kinderen, die bij hun moeder zijn gebleven, hebben nog nooit een vrij leven gekend. Maar de CHP komt niet voor hen op. De CHP is alleen voor mensenrechten als het haar uitkomt.’

Lagendijk wil dit beeld nuanceren. ‘De CHP had kritiek op de arrestatie van Gergerioglu en heeft zich ook uitgesproken tegen de gevangenhouding van Demirtas. Het is niet zo dat de CHP kritiekloos alle Koerdische eisen steunt, maar de partij komt nu meer voor deze zaak op dan drie, vier jaar geleden.’ De CHP was daarnaast nooit een grote vriend van de Gülenbeweging, vertelt Lagendijk. ‘De beweging werd en wordt nog steeds gezien als een conservatieve islamistische beweging en handlanger van Erdogan bij het wegzuiveren van Kemalisten uit het Turkse staatsapparaat in de jaren 2003-2011. Die aversie betekent ook dat er weinig tot geen compassie is voor het lot van Gülen-aanhangers na de coup van juli 2016. Dat de Gülenbeweging daar achter zat wordt ook door de CHP niet betwijfeld.’

En straks?

Het is geen uitgemaakte zaak dat Erdogan in 2023 opnieuw de presidentsverkiezingen wint, voorspelt Lagendijk. ‘In de polls doet de AKP het slecht. Natuurlijk, Erdogan en de zijnen beheersen de media, en ze zullen mogelijk ook met dirty tricks komen straks om de verkiezingen alsnog te winnen, maar ik geloof niet dat een overwinning van Erdogan zo vanzelfsprekend is.’ Ook relativeert Lagendijk de effectiviteit van repressie: ‘Als de AKP te veel mensen van de oppositie vervolgt, versterkt dit hun saamhorigheidsgevoel. Erdogan probeert de nationalistische partij IYI los te weken van het oppositieblok, maar dat werkt niet als hij te veel leunt op het middel van repressie.’

Pehlivan is minder optimistisch over de electorale kansen van de oppositie, vertelt hij. ‘Ik weet het niet. Erdogan controleert media en de rechterlijke macht. Ik kan mij niet voorstellen dat hij zijn macht afstaat voordat hij overlijdt.’

Babahan is het daarentegen met Lagendijk eens. ‘De speelruimte van Erdogan is nu beperkter geworden, met Joe Biden als president. De kans op een exit van Erdogan is hierdoor groter geworden.’

‘In grote lijnen denken AKP en CHP hetzelfde’

Zal Turkije wezenlijk veranderen als de CHP aan de macht komt? Pehlivan denkt van niet. ‘In grote lijnen denken AKP en CHP hetzelfde. Erdogan gebruikt religieuze leuzen, de CHP Europese leuzen, maar de tienduizenden politieke gevangenen zullen echt niet meteen vrijgelaten worden. Daarnaast mag je de Turkse grondwet niet bekritiseren, waarin de Turkse identiteit op een draconische wijze wordt beschermd. Het Koerdisch zal niet erkend worden als tweede taal en het vieren van Newroz, het Koerdische nieuwjaar, blijft ook gevoelig liggen.’

‘Beweren dat de CHP in niks verschilt van de AKP is politiek nihilisme en defaitisme van het onzuiverste water’, antwoordt Lagendijk. ‘Ja, ook de CHP staat in een Turks-nationalistische traditie en dat betekent dat ook de CHP moeite zal hebben met het volledig tegemoet komen aan Koerdische eisen op het gebied van taal, cultuur en regionale autonomie. Maar er zal zeker iets ten goede veranderen. Voor de alevieten zal een CHP’er aan het stuur een grote stap vooruit zijn. Dat geldt ook voor vrouwenrechten, een onafhankelijke rechterlijke macht en de persvrijheid. Nee, de hemel op aarde zal ook een CHP-president niet kunnen brengen. Maar een breuk met veel repressieve maatregelen van Erdogan behoort zeker tot de mogelijkheden.’

Babahan: ‘Er zal zeker iets veranderen als Erdogan vertrekt. Natuurlijk, de CHP is niet perfect, verre van zelfs, maar ze staat wel een betere relatie met het Westen voor. Erdogan jaagt met zijn militante, islamistische en antisemitische retoriek het Westen tegen zich in het harnas. Als de CHP aan de macht komt, dan keert Turkije terug naar hoe het voor 2000 was.’