Voor een internationale conferentie over dialoog en maatschappelijke cohesie was ik als ‘jonge leider’ uitgenodigd in Singapore. Samen met mensen van over de hele wereld dacht ik na over ideeën en acties die de nationale en wereldwijde polarisering moeten tegengaan.

‘Niet slecht voor een immigrantenzoon’, dacht ik. Helemaal naar Singapore om als ‘jonge leider’ uit Amsterdam Nieuw-West te mogen praten over wereldvrede, dialoog en het tegengaan van extremisme en groeiende tegenstellingen tussen verschillende bevolkingsgroepen. Met, niet onbelangrijk, de president van Singapore: Halimah Yacob. De uitnodiging was naar aanleiding van mijn werkzaamheden bij The Hague Peace Projects in Den Haag. Nazhath Faheema, de energieke beleidsmedewerkster voor de Singaporese overheid, was vorig jaar op bezoek in Nederland en zij was toen ook bij ons langs geweest. Een jaar later tref ik haar weer, samen met deelnemers van over de hele wereld, bij de eerste International Conference on Cohesive Societies (ICSS).

We zijn allemaal benieuwd naar wat ons te wachten staat. En de invulling daarvan hangt geheel van de deelnemers af. De conferentie is namelijk een ‘onconferentie’, zonder een vooraf bepaald programma. Er worden thema’s gesuggereerd, vergelijkbare onderwerpen samengevoegd en vervolgens gaan mensen in werkgroepen uiteen om tot verdieping te komen, wat tot drie uitkomsten moet leiden per groep. Dit allemaal ter voorbereiding voor het gesprek met de president de volgende dag.

Nu heb ik enige ervaring bij internationale conferenties. Het is aan het begin altijd even aftasten. Wat voor vlees zit er in de kuip? Maar een conferentie is ook zo voorbij. En met de president erbij is de profileringsdrang onder deelnemers een stukje groter. ‘Werk aan de winkel’, zeg ik tegen mezelf. Bij de eerste de beste kans stel ik mijn vraag: ‘Mevrouw de president, we hebben vandaag bij het Jonge Leiders Programma een aantal uitkomsten besproken, zoals dat diversiteit een realiteit is, geen keuze. Of dat regeringen sociale cohesie niet kunnen bestellen, maar dat het alleen een resultaat kan zijn van een collectieve inspanning. Ik heb een speciaal verzoek aan u. Kunt u deze wijsheden communiceren naar uw collega’s in Nederland en Turkije, de heer Rutte en Erdogan? Dank u wel!’

De moderator en sommige mensen in de zaal moeten lachen. De president reageert diplomatieker: ‘We zijn ons bewust dat wat hier in Singapore geldt niet overal toe te passen is en dat elk land een eigen unieke weg moet bewandelen. Maar natuurlijk zijn we voor de dialoog en vrede over de hele wereld.’

Is de natiestaat niet aan een update toe in deze tijden van globalisering?

Na deze sessie van questions & answers komt een moslima uit Singapore naar mij toe. Ze wil meer weten over Erdogan en Turkije. Haar Turkse vriendin is het land uit gevlucht na de couppoging van 15 juli 2016. ‘Het was niet meer veilig voor haar, vanwege associaties met de Gülenbeweging’, zegt ze bezorgd. Een pijnlijke realiteit, die voor duizenden mensen in Turkije geldt. We spreken ook over dubbele loyaliteiten. ‘Ik noemde ook Rutte’, herinner ik haar en vertel hoe het is om als Nederlander met een migratieachtergrond telkens weer geconfronteerd te worden met verschillende loyaliteitskwesties.

Ben je Turk of Nederlander, Koerdenheld of Turkse patriot, Gülenist of Erdogan-aanhanger? Onderwerpen waar mensen op de conferentie, vanuit hun eigen context, over mee kunnen praten. Het gaat namelijk vaak om terugkerende machtsvraagstukken tussen dominante meerderheden met superioriteitsclaims en kwetsbare minderheden. Op momenten van hoogspanning worden mensen gedwongen een keuze te maken. In Singapore mogen moslims bijvoorbeeld bepaalde posities in het leger niet bekleden, en Chinezen (zij vormen de meerderheid in Singapore) zijn ondervertegenwoordigd bij deze conferentie.

De resterende dagen kristalliseren we de polariserende effecten van – afgedwongen – loyaliteiten uit. We maken ruimte voor het idee van multi-loyaliteit. Hoezo zou dat niet mogen? En is de natiestaat niet aan een update toe in deze tijden van globalisering? We worden aangespoord om een plan te maken voor een mogelijke follow-up. Ik kijk even de kat uit de boom. Wanneer ik in de groepsapp zie dat er een draft is geleverd over feminisme in de islam, ga ik met een kleine coalitie zelf aan de slag. Luisterend naar de wijze woorden uit de mond van schrijfster Karen Armstrong – ‘Kijk in je hart, onderzoek wat pijn doet, en doe dat de ander niet’ – stellen we een pdf op met context, doelstelling, resultaten & acties, en wordt het concept-plan Combating Exclusivist & Extremist ideologies ingeleverd bij de verantwoordelijke organisatie. Niet geschoten is altijd mis.

Het waren mooie en inspirerende dagen in Singapore. Het was lekker om in korte tijd in internationaal verband te hebben gewerkt aan maatschappelijk doelstellingen. Hopelijk hebben we binnenkort een ICCS in Nederland over multi-loyaliteit. Dat zou inderdaad geen slechte prestatie zijn. En niet alleen voor een immigrantenzoon.

Het Sociaal en Cultureel Planbureau heeft voor het eerst onderzocht hoe Nederlanders aankijken tegen dé Nederlandse identiteit. Een van de opvallende conclusies is dat Nederlanders de islam als een bedreiging zien. Nederlanders zien de islam, na polarisering, als de meest bedreigende factor voor Nederland. Islamitische tradities worden gemiddeld genomen als weinig typerend gezien voor Nederland, en zijn voor het overgrote deel van de Nederlanders geen reden om zich met Nederland verbonden te voelen. Reflecterend hierop dacht ik: Waar komt die angst nou vandaan? Dit is iets dat serieus genomen dient te worden. Het gaat hier om het veiligheidsgevoel van mij en mijn medeburgers.

Blijkbaar zijn niet alleen islamofoben en islamcritici bang voor de islam, maar ook de gewone Nederlanders. Toen ik dit las dacht ik aan Geert Wilders. Hij stelde in 2006: ‘De islam is een als godsdienst vermomde totalitaire, onverdraagzame en gewelddadige politieke veroveringsideologie. Ze streeft de vernietiging na van onze democratie en de vervanging van ons rechtssysteem door de islamitische wet, de sharia. Het doel van de islam is de vestiging van een islamitisch wereldrijk. Dit doel staat niet alleen haaks op onze cultuur, onze normen en waarden, onze rechten en onze vrijheden, maar bedreigt die ook.’

In de moties die de PVV indient wordt continu de nadruk gelegd op het idee dat de islam geen religie is maar een allesomvattend ideologie. Opmerkelijk genoeg lijkt de partij hierin te slagen. VVD, CDA en SGP hebben tegenwoordig minder moeite te hebben met het bestempelen van de islam als een (politieke) ideologie. Ze spreken in ieder geval PVV en Forum voor Democratie niet tegen als deze partijen weer tegen de islam ageren.

Maar dat Wilders de islam een ’ideologie’ noemt is manipulatief en misleidend. Het is duidelijk dat extreemrechts de islam voor eigen gewin ideologiseert en problematiseert. Dit is een vorm van symboolpolitiek. Populisten schuilen achter het begrip ‘totalitaire ideologie’ om de islam aan te vallen en moslims in hun vrijheden te beperken. Natuurlijk is de islam voor veel moslims een levenswijze die hun hele leven beïnvloedt, ook de politieke voorkeuren, maar het is absoluut geen ideologie en al helemaal geen totalitaire ideologie. Het is daarom naïef om van moslims te verwachten dat zij hun geloof tussen haakjes zetten, om maar te mogen meedoen aan de Nederlandse samenleving. Als het geseculariseerde deel van de maatschappij van moslims blijft eisen dat ze hun geloof alleen mogen belijden achter de voordeur, dan zullen moslims zich niet geaccepteerd voelen. En dat is nadelig voor iedereen.

Wederzijdse acceptatie en respect zijn de belangrijkste fundamenten van een gezonde samenleving. De samenleving is van ons allemaal, van alle Nederlanders, dus ook van de moslims. Wij hebben recht op eigen opvattingen, denkwijzen en (politieke) voorkeuren.

Maar de islamofobe opvatting dat de islam geen religie is maar een politieke ideologie wordt steeds meer genormaliseerd. Dat is zorgwekkend. Je kunt misschien doen alsof de opvattingen van Geert Wilders en de zijnen onschuldig zijn, maar daarmee misleidt je jezelf. Niet alleen heeft ‘ideologie’ een negatieve connotatie – communisme en nazisme zijn ook ideologieën en waren verantwoordelijk voor miljoenen onschuldige slachtoffers – maar ook wordt de vrijheid van ideologie niet bij de wet beschermd. De vrijheid van godsdienst daarentegen is wel een grondrecht.

Ideologieën claimen, in tegenstelling tot religies, de ‘perfecte oplossing’ voor de samenleving te hebben en zijn ‘allesomvattend’. De grondleggers van een bepaalde ideologie vertrekken meestal vanuit het idee dat hun ‘systeem’ of ‘oplossing’ het beste systeem is. Het communisme en het nazisme hebben laten zien waar dit denken in het ergste geval toe kan leiden.

Kritiek mag niet ten koste gaan van de godsdienstvrijheid van moslims

In de islam komt ideologisch denken wel voor. Denk aan het wahabisme, de Moslimbroederschap en de organisatie Hizb ut-Tahrir, die een wereldkalifaat nastreeft. We mogen echter niet de context negeren waarin deze islamitische bewegingen zijn ontstaan. Het was een reactie op kolonialisme en onderdrukking. Zoals Karl Marx opkwam voor de arbeiders die werden uitgebuit door de fabrieksdirecteuren, zo streed Hassan al-Banna (de oprichter van de Moslimbroederschap, red.) tegen de Britse koloniale overheersers in Egypte en hun lokale handlangers.

Ideologie is altijd gestoeld op menselijke ideeën en opvattingen die in een specifieke context gevormd worden. Zulke ideeën kunnen worden ondersteund door religieuze teksten, maar in essentie is het mensenwerk, feilbaar dus. Daarom zien wij in de geschiedenis vaak dat ideologieën worden herijkt, opnieuw worden beoordeeld. De moslimbroeders deden dit ook. Dit resulteerde in Murāj’āt al-ikhwān (in het Arabisch: مراجعات الإخوان), oftewel de herbeoordelingen en reflecties van moslimbroeders. Tijden veranderden, dus veranderde ook de visie van de moslimbroeders op de politiek en op de democratie.

De islam is geen politieke ideologie, maar er zijn wel moslims die hun geloof politiseren en ideologiseren. Dit maakt de discussie extra ingewikkeld. De ‘geïslamiseerde politiek’ of de ‘gepolitiseerde islam’ komt niet zomaar uit de lucht vallen. Volgens Sami Zemni, auteur van het boek Politieke islam, 9/11 en jihad (2006), is de politieke islam in de negentiende eeuw ontstaan, als reactie op grote maatschappelijke veranderingen in de Arabische wereld.

Belangrijk is ook dat er sinds 1923, met de val van het Ottomaanse Rijk, geen kalifaat meer bestaat. Maar veel moslims, ook veel oprechte moslims, dromen over het herstel van het kalifaat. Vandaar ook dat er veel bewegingen zijn opgericht, zoals de Hizb ut-Tahrir, die de terugkeer van het kalifaat nastreven. Het wahabisme, de staatsideologie van Saoedi-Arabië, streeft echter niet het herstel van het kalifaat na. Het wahabisme of neo-salafisme was het religieuze en politieke antwoord van puriteinse Arabieren op het Ottomaanse Rijk, dat niet vroom genoeg zou zijn. Toen de Saoediërs in 1925 de heilige plaatsen Mekka en Medina veroverden, kozen ze er bewust niet voor om het kalifaat te herstellen. Dit, omdat de leiders simpelweg niet bevoegd waren om een kalifaat te stichten, gezien het feit dat ze één familie zijn en niet door de moslimgemeenschap gekozen zijn om als kalief te functioneren. Bovendien zijn zij degene die de strijd tegen het kalifaat hebben gevoerd.

Veel mensen zien salafisme als een probleem, hoewel je ook wetenschappers hebt – denk aan antropoloog Martijn de Koning – die hier heel anders over denken. We moeten genuanceerd zijn. Salafisme is een containerbegrip, zonder eenduidige inhoud. Salafisme is afgeleid van het Arabische woord salaf (سلف), dat ‘voorgangers’ betekent. Salafisten willen terug naar de wortels, terug naar de islam uit de tijd van de profeet. Met dit theologische ideaal is in principe niets mis. Het uit Saoedi-Arabië geïmporteerde en door dit koninkrijk aangestuurde neo-salafisme beschouw ik daarentegen wel als een probleem. Het is een staatsideologie die de ultieme waarheid claimt en anderen uitsluit.

Omdat de geïdeologiseerde islam en de islam als religie elkaar overlappen, zal elke confrontatie met de ideologie van invloed zijn op de religie zelf en haar volgelingen. Miljoenen ‘gematigde’ moslims hebben hier last van, want islamfoben spreken hen ten onrechte aan op de denkbeelden en handelingen van de radicale ideologieën. Op de geïdeologiseerde islam kun je kritiek hebben, maar deze kritiek mag niet ten koste gaan van de godsdienstvrijheid van moslims in Nederland.

Kortom: veel Nederlanders – ook moslims – zijn niet bang voor de islam, maar voor een geïdeologiseerde en gepolitiseerde islam. Wij zouden de krachten moeten bundelen om elkaar te leren kennen en te begrijpen. Moge Allah Nederland toleranter maken en ons in alle vrijheid ons geloof laten beleven.