De Turkse president Recep Tayyip Erdogan hoopt vurig dat Donald Trump de Amerikaanse presidentsverkiezingen wint, denken Turkije-deskundigen.

Erdogan en Trump: de twee autoritaire leiders konden van begin af aan prima door één deur. ‘Ik kan het goed vinden met Erdogan, ook al mag dat niet’, zei Trump in een gelekt audiofragment. Trumps voormalige veiligheidsadviseur John Bolton typeerde de verhouding tussen de Amerikaanse en Turkse president als een ‘bromance’. Erdogan is ook om andere redenen veel beter af met Trump dan Biden, zeggen Turkije-deskundigen Henri Barkey, hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de Lehigh University in Pennsylvania, en Djene Bajalan, historicus aan de Missouri State University.

De Amerikaanse overheid en het Congres willen graag sancties aan Turkije opleggen, maar volgens Henri Barkey beschermt Trump Erdogan hiertegen. ‘Er is irritatie over Turkije vanwege de Turkse inval in Syrië, vorig jaar, en de aanschaf van Russische S-400-raketafweersystemen. Een Democratische en een Republikeinse senator willen maatregelen tegen Turkije, vanwege de S-400’s. Maar dat is niet gebeurd, omdat Trump in het Witte Huis zit.’ Joe Biden zal die sancties niet tegenhouden als hij president wordt, aldus Barkey.

Dan is er het Hallbankschandaal. Deze Turkse staatsbank zou Iran hebben geholpen Amerikaanse sancties tegen dat land te omzeilen. Maar dankzij Trump werd de bank niet aangeklaagd. Barkey vermoedt dat als Biden president wordt, er over de Hallbank een deal wordt gesloten met Turkije en zal er een afkoopsom moeten worden betaald.

Trump is een voor Amerika ongewone buitenlandpoliticus: hij wil minder militaire inmenging van Amerika aan de andere kant van de oceaan en trekt daarom juist troepen terug uit Europa, Afghanistan en Syrië. Het machtsvacuüm op het wereldtoneel dat Trumps isolationisme achterlaat wordt voor een deel door Erdogan opgevuld, stellen Barkey en Bajalan. Toen Trump zich vorig jaar terugtrok uit Syrië, was dit een grote overwinning voor Erdogan: hij kon nu afrekenen met de Koerdische strijders van de YPG in Noord-Syrië.

‘Dankzij Trumps America First heeft Turkije nu de vrije hand in het Midden-Oosten’

Bajalan: ‘Het is heel begrijpelijk dat Erdogan pro-Trump is, want dankzij Trumps America First heeft Turkije nu de vrije hand in het Midden-Oosten. Toen Barack Obama nog president was, kon Erdogan nog niet zijn gang gaan. Ook moest Turkije meevechten tegen ISIS – wat Erdogan met tegenzin deed, want hij wilde een regimeverandering in Syrië en Assad weg hebben.’

‘De Koerden hielpen ons in 1944 niet in Normandië’, verdedigde Trump zijn besluit om de Koerden allen te laten. Barkey: Hij weet dus helemaal niet dat Koerdistan in 1944 helemaal niet bestond.’

Het machtsvacuüm dat nu in de wereld ontstaat, omdat de Amerikanen dankzij Trumps isolationisme een kleinere rol op het wereldtoneel spelen, wordt voor een deel door Erdogan opgevuld, stellen Barkey en Bajalan. Turkije is niet alleen actief in Syrië, maar ook in Libië, de Oostelijke Middellandse Zee en de Kaukasus, waar Syrische huurlingen in Turkse dienst Azerbeidzjan helpen om Nagorno-Karabach op Armenië terug te veroveren. ‘Als Trump de presidentsverkiezingen wint, dan betekent dit dat er geen Amerikaanse pushbacks zullen komen tegen Erdogans agressieve buitenlandse politiek’, zegt Bajalan.

Barkey: ‘Erdogan krijgt dan een power boost. Als Trump op 3 november wint, dan kan Erdogan de rol van regionale pestkop blijven spelen. Eventuele maatregelen die het Amerikaanse staatsapparaat graag tegen Turkije wil nemen, worden door Trump tegengehouden na een telefoontje van Erdogan.’

Erdogan kan het niet alleen goed vinden met Erdogan, maar kijkt in zekere zin ook tegen hem op, vertelt Bajalan. ‘In zijn boek The room where it happened schetst voormalig veiligheidsadviseur John Bolton president Trump als iemand die zeer pro-Turkije is. Trump is onder de indruk van Erdogans rally’s.’

Tegengas

Zullen de Verenigde Staten, als Biden president wordt, Turkije dan wél hard aanpakken? Zo heeft Biden in een interview ferme kritiek geuit op Erdogan en gezegd dat hij de oppositie in Turkije wil steunen. Volgens Barkey heeft Turkije voor Biden geen topprioriteit – dat is de binnenlandse politiek al – maar is Turkije wel belangrijk.

‘Turkije zal niet zo snel uit de NAVO worden gegooid, daarvoor is de strategische ligging van Turkije en de Amerikaanse luchtmachtbasis in het land te belangrijk. Maar ik geloof wel dat de VS zich kritischer zullen opstellen en Erdogan niet ongestuurd zijn gang zal laten gaan. Misschien dat Turkije zich om die reden nu in allerlei buitenlandse avonturen stort, om Biden straks voor een voldongen feit te stellen waar hij praktisch niets meer aan kan veranderen.’

Bajalan denkt dat de buitenlandse politiek van Biden door veel Republikeinen gesteund zal worden. ‘Het Witte Huis is pro-Turkije, maar rechts Amerika is dat helemaal niet. Denk aan conservatieve christenen die nu sympathiseren met de Armeniërs in de oorlog om Nagorno-Karabach. Of islamofobe nieuwsmedia.’

Ook Democraten die in eerste instantie nog pro-Erdogan leken, zoals het islamitische Congreslid Ilhan Omar, raakt Erdogan kwijt, zegt Bajalan. ‘Omar komt tegenwoordig op voor Turkse politieke gevangenen. Ze is helemaal niet pro-Erdogan. Omar denkt vanuit de belangen van de Somalische gemeenschap in de VS. Turkije investeert in Somalië, vandaar haar aanvankelijke sympathie. Maar de radicaal-linkse vleugel van de Democraten die ze vertegenwoordigt, sympathiseert met de marxistische YPG. Erdogan is zijn Amerikaanse vrienden kwijt aan het raken, is mijn indruk.’

’Erdogan is vastbesloten om de HDP, de derde partij van het land, definitief uit te schakelen’, stelt Barkey. Dit doet de Turkse president ook bij winst van Biden, die gezegd heeft de Turkse oppositie juist te willen steunen. ‘Erdogan wil een sterke positie tegenover Biden hebben en hem laten zien dat het Turkse volk achter hem staat. Daarom wil Erdogan nieuwe verkiezingen die moeten resulteren in een sterk mandaat, maar dan mag de HDP geen roet in het eten gooien’.

Parlementariërs zijn nu niet meer onschendbaar. HDP-parlementariërs kunnen daarom voor terrorisme worden aangeklaagd, omdat ze zogenaamd banden hebben met de Koerdische afscheidingsbeweging PKK. Barkey: ‘Erdogan gaat de HDP breken: alle HDP-Kamerleden uit het parlement verwijderen, alle overgebleven HDP-burgemeesters afzetten en in het voorjaar van 2021 nieuwe verkiezingen uitschrijven, zodat er niets meer van de HDP overblijft.’

‘Erdogan hoeft van Turkije geen eenpartijstaat te maken, zolang de oppositie verdeeld blijft of tandeloos is’, vult Bajalan aan. ‘De grootste oppositiepartij CHP is weliswaar seculier, maar steunt in grote lijnen de buitenlandse politiek van Erdogan. Datzelfde geldt voor de nationalistische partij IYI. En vanwege de repressie durven veel oppositiepolitici niet echt kritisch te zijn.’

Stevig aanpakken

Turkije was altijd al een regionale grootmacht, maar nu is er een leider die deze macht wil gebruiken voor een bepaald doel, stelt Barkey. ‘Vroeger verdedigde Turkije de status quo, nu wil Turkije de status quo juist veranderen en zorgt het overal in de regio voor onrust. Turkije investeert ook in deze gebieden: in Libië, in Syrië, in de Oostelijke Middellandse Zee, in de Kaukasus – maar ook op de Balkan, waar Turkije niet militair actief is.’

‘Toen Barack Obama nog president was, kon Erdogan niet zomaar alles doen. Maar Trump heeft hem vleugels gegeven’

Erdogan schermt vaak met Ottomaanse nostalgie, maar qua buitenlandse politiek lijkt Erdogans Turkije veel meer op het imperialistische Italië van Benito Mussolini, zegt Bajalan. ‘Ze zijn actief op de Balkan, in de Oostelijke Middellandse Zee, in Libië en last but not least de Hoorn van Afrika, precies die gebieden waar Italië actief was als imperialistische mogendheid.’ Erdogan voegt daar nog een scheutje Panturks nationalisme aan toe. ‘Turkije helpt nu ook Azerbeidzjan in de oorlog tegen Armenië.’

Omdat niemand hem stopt, blijft Erdogan maar doorgaan met zijn bully-politiek, aldus Barkey. ‘Toen Barack Obama nog president was, kon Erdogan niet zomaar alles doen. Maar Trump heeft hem vleugels gegeven. En hij neemt steeds meer risico, omdat zijn agressie onbestraft blijft.’

Ook Europa maakt geen vuist tegen Turkije, ook niet toen Erdogan begin dit jaar de vluchtelingendeal op losse schroeven zette en de poort naar Europa voor migranten opende. Zal Erdogan bij winst van Trump de vrijheid voelen om Europa weer te confronteren met een nieuwe vluchtelingencrisis? Barkey is sceptisch. ‘Dit is een wapen dat hij maar één keer kan gebruiken, een pistool met één kogel.’

Toch is Europa hier doodsbenauwd voor, vult Bajalan aan. ‘Dit is Erdogans grote troefkaart. Die heeft hij ook achter de hand als Biden de presidentsverkiezingen wint. Erdogan wil dat de dreiging van een nieuwe vluchtelingencrisis als een Zwaard van Damocles boven Europa’s hoofd hangt.’

Europa moet Erdogan stevig maar bedachtzaam aanpakken, vinden beide deskundigen. ‘Turkije is nog steeds belangrijk voor het Westen. Een ineenstorting van het land is onwenselijk, evenals een burgeroorlog’, zegt Barkey. ‘Dan verandert Turkije in een Irak of Syrië. En dan zijn we veel verder van huis. Het Westen moet Erdogan een voet dwars zetten, duidelijk maken dat zijn agressieve politiek niet werkt. Tegelijkertijd moet Turkije een perspectief geboden worden, dat goede samenwerking loont.’

De EU heeft echter één superwapen in huis, aldus Barkey: haar economische kracht. ‘Europa is feitelijk veel belangrijker voor Turkije dan de VS, vanwege de Turkse export naar de EU. En in Turkije zijn de mensen een zekere levensstandaard gewend geraakt. Kom je daaraan, dan worden de mensen boos. Erdogan kan niet voor het isolement kiezen, zoals dictators van straatarme landen. Dat heeft een economische prijs en dat pikken de mensen niet.’

‘We hebben een probleem met Turkije’, benadrukt Barkey. ‘Onder het leiderschap van Erdogan, vooral laatste zeven jaar, is Turkije openlijk antiwesters geworden. Daarvoor was Turkije dat ook al, maar alleen instinctief. Bijna de helft van de Turken staat vol overtuiging achter Erdogan. En van degenen die niet achter hem staan volgen velen hem toch maar, omdat ze bang zijn. Een Turkse rechter heeft mij onlangs in afwezigheid tot verzwaard levenslang veroordeeld, omdat ik tijdens de mislukte staatsgreep van 2016 in Istanbul was. Mijn persoon zou het bewijs zijn van buitenlandse, Westerse inmenging bij de coup. Dat Biden in een interview heeft gezegd dat hij de oppositie in Turkije wil steunen, wordt ook gezien als buitenlandse inmenging, als steun voor een nieuwe coup.’

Naar aanleiding van de brute moord op geschiedenisleraar Samuel Paty heeft de Franse regering haar beleid tegen islamisten aangescherpt en staat het islamdebat wereldwijd op scherp. We spraken hierover met twee prominente Nederlandse moslima’s die dagelijks nadenken over extremisme en moslimhaat. ‘Het debat gaat niet over vrijheid van meningsuiting, maar over wie bepaalt wat vrijheid is en wat de grenzen daarvan zijn.’

De Franse overheid is van plan om moslimorganisaties die ‘vijanden van de republiek zijn’, zoals het Collectief Tegen Islamofobie in Frankrijk (CCIF), te verbieden. Franse moslims die in dezelfde categorie passen kunnen het land worden uitgezet. Daarnaast houdt de regering strenger toezicht op onderwijs en moskeeën om de verspreiding van radicaal gedachtegoed te voorkomen. Wereldwijd reageren moslims geschokt en verontwaardigd op Frankrijks hardere koers. Ook in Nederland laait de discussie over de islam en de vrijheid van meningsuiting weer op.

‘Het Franse beleid tegen extremisme is vooral reactief, in plaats van constructief’, zegt Anne Dijk, voorzitter en docent bij het Fahm Instituut, een kennisinstituut over de islam. Als promovenda bij de Vrije Universiteit Amsterdam doet zij onderzoek naar fundamentalistische geloofsovertuigingen.

‘Deze louter harde aanpak van de Franse overheid is olie op het vuur gooien’, vertelt zij. ‘Om de situatie te de-escaleren is het juist belangrijk om de vicieuze cirkel te doorbreken en te doen wat niet in lijn der verwachting ligt, zoals de samenwerking opzoeken met moslims.’

Volgens Dijk worden moslims ten onrechte als collectief aangesproken, terwijl een individu verantwoordelijk was voor de moord op Paty. ‘Maar moslims dragen helemaal geen collectieve schuld’, zegt zij.

Paty werd op 16 oktober onthoofd door een achttienjarige Tsjetsjeense jongen, omdat hij spotprenten van de profeet Mohammed aan zijn klas vertoonde. Het ging om dezelfde spotprenten die het Franse satirisch weekblad Charlie Hebdo in 2015 publiceerde, waarna de redactieleden op koelbloedige wijze werden vermoord. In de islam is het afbeelden van de profeet verboden. Na de moord op Paty barstte de discussie over de vrijheid van meningsuiting opnieuw los, ook in Nederland.

‘In dit debat gaan niet-moslims uit van een gewelddadige islam totdat moslims het tegendeel bewijzen’, zegt Van Dijk. ‘Dat gebeurt idealiter door expliciet afstand te nemen van de radicale islam en van het geweld.’ Daardoor ontstaat er volgens Dijk een maatstaf waar moslims aan de ene kant worden gelabeld als ‘acceptabel’ tot ‘goed’, en aan de andere kant als ‘slecht’ tot ‘gevaarlijk’.

‘Goede moslims moeten zich houden aan de voorwaarden van de witte meerderheid. Dit schetst een beeld dat moslims inherent niet menselijk zijn’, vervolgt ze. ‘Er wordt niet aangenomen dat je als moslim van nature tegen geweld en extremisme bent. Wanneer moslims zich niet expliciet genoeg uitspreken tegen de gruweldaden, worden zij gedisciplineerd door de witte meerderheid die bepaalt wat de voorwaarden zijn van een acceptabele en goede moslim. Die discipline tegenover moslims komt vanuit een superieure houding, die door het hele debat heen sijpelt.’

‘Goede moslims moeten zich houden aan de voorwaarden van de witte meerderheid’

Dat is volgens Dijk ook te merken aan het aangescherpte beleid van Franse president Emmanuel Macron, die aan het begin van deze maand beweerde dat de islam een religie is die wereldwijd in crisis verkeert. Deze uitspraak, en het beleid van Macron om scherper toezicht te houden op islamitische organisaties, leidde tot verontwaardiging bij moslims wereldwijd.

#BoycottFrance

In reactie op het ‘islamofobe’ beleid van Frankrijk roepen moslims op om Franse producten te boycotten onder de hashtag #BoycottFrance. Dit gebeurt ook in Nederland. ‘Goede zaak. Raak ze waar het pijn doet’, aldus een bericht van het Marokkaans-Nederlandse Instagram-account ‘Bloed, Zweet en Tajine’ dat meer dan zevenduizend keer is gedeeld.

Een goede ontwikkeling, vindt ook Saida Derrazi. Zij is medeoprichter en coördinator van het moslimvrouwencollectief SPEAK. Tevens is zij actief binnen het Collectief Tegen Islamofobie en Discriminatie en lid van het Comité 21 Maart, dat zich inzet tegen racisme en discriminatie in Nederland.

‘In Frankrijk worden moslims steeds meer maatschappelijk buitengesloten. Nu is het zelfs zo dat, als dat vanuit de grondwet mogelijk wordt, ze hun eigen organisaties niet meer mogen oprichten’, vertelt zij. ‘Het beledigen van moslims en de profeet Mohammed wordt nu gezien als een kwestie van vrijheid van meningsuiting. Maar die vrijheid geldt niet voor moslims. Door Franse merken te boycotten willen moslims bewustzijn creëren over de tegenstrijdigheid van deze gedachtegang.’

Volgens Derrazi is de actie nu nog wel te zeer gericht tegen de kritiek die Macron levert op de islam. ‘Kritiek hebben op de islam is toegestaan. Er zijn genoeg moslims die ook kritiek hebben op hun geloof. Maar mensen moeten weten hoe de vork in de steel zit: het racistische beleid van Frankrijk heeft ertoe geleid dat moslims niet in vrijheid en veiligheid hun geloof kunnen belijden. Daar moet tegen geprotesteerd worden.’

Hypocrisie

Derrazi vertelt over de twee gesluierde moslimvrouwen die vlak na de moord op Paty zijn neergestoken in Parijs. Volgens de slachtoffers trokken de daders van de steekpartij aan de hoofddoek van een van de vrouwen en riepen zij dat Frankrijk niet hun land is. Op social media repten sommige moslims van een reactie op de moord op de geschiedenisleraar.

Derrazi: ‘Daar hoor je de mainstream media dan weer niet over. Daarom vind ik het goed als de boycot tegen Franse merken vooral bewustzijn creëert rondom de beperkingen die de Franse regering nu aan moslims oplegt.’ Ook Dijk vindt de boycot prijzenswaardig als manier voor moslims om hun ongenoegen te uiten. Toch ziet zij de oproep van moslimleiders om Frankrijk te boycotten ook als een vorm van hypocrisie.

‘Het is opmerkelijk dat moslimleiders niet eenzelfde boycot houden tegen China, waar de islamitische Oeigoeren structureel worden onderdrukt, of tegen Myanmar, om de genocide op Rohingya’s’, zegt zij. ‘Dit laat ook de willekeurigheid zien van de politiek van moslimlanden. Waarom reageren moslimleiders negatief wanneer het over het Westen gaat, maar niet op landen waar ze meer economische belangen hebben?’

Machtsvertoon

Dijk wijst naar de Franse overheid die de omstreden cartoons op overheidsgebouwen projecteerde ter nagedachtenis van Samuel Paty, de reactie van de Turkse president Recep Tayyip Erdogan aan het adres van Macron – eerstgenoemde beval de Franse president een psychiater aan – en de reactie daarop van premier Mark Rutte. Nederland blijft volgens Rutte met Frankrijk voor de gemeenschappelijke waarden van de EU staan: voor het vrije woord en tégen extremisme en radicalisme.

‘Het is puur machtsvertoon. Aan de ene kant heb je moslimleiders die het incident in Frankrijk aangrijpen om de haat tegen het Westen aan te wakkeren, en aan de andere kant grijpen Westerse landen dit aan om de kritiek van moslims verder te marginaliseren op grond van de vrijheid van meningsuiting’, zegt zij. ‘Daardoor vind ik dat de profeet nu als symbool wordt misbruikt voor het machtsvertoon van beide kanten in deze discussie.’

Zowel moslimlanden als Westerse landen zijn niet in staat om het debat holistisch te benaderen, vindt Dijk, terwijl het volgens haar juist hard nodig is om grip te krijgen op de situatie. ‘Invloedrijke politici zouden moreel leiderschap moeten tonen en hun rug recht moeten houden, in plaats van dat ze zich laten meeslepen door dit debat. Ze zouden zich nu juist moeten afvragen wat hier nu echt aan de hand is, en hoe zij dit met wijsheid kunnen aanpakken.’

Het aangescherpte beleid van Frankrijk tegen islamisten heeft ertoe geleid dat enkel extreemrechts wordt bevredigd, stelt Dijk. ‘Maar de onvrede van moslims op de beledigende cartoons mag geen plek hebben. Stel dat je als moslim die onvrede hardop uit, dan ben je volgens veel rechtse en anti-islamitische partijen – die voor de vrijheid van meningsuiting staan – indirect de moord op Paty aan het goedkeuren. Dat is zowel problematisch alsook absurd.’

De paradox van vrijheid

Saida Derrazi benadrukt dat de situatie voor moslims in Frankrijk niet vergeleken kan worden met wat moslims in Nederland meemaken. ‘We kunnen de discussies in Frankrijk niet één-op-één vertalen naar Nederland. De context is belangrijk. Frankrijk kampt met verschillende sociaal maatschappelijke problemen zoals grote armoede en criminaliteit. Nederland pakt deze problemen heel anders aan.’ Frankrijk kent daarnaast de laïcité, de radicale scheiding tussen kerk en staat. In Nederland wordt de godsdienstvrijheid van moslims beter gewaarborgd, stelt Derrazi.

‘Het Franse beleid laat eigenlijk zien dat moslims er niet mogen zijn’

Bij Franse en Nederlandse moslims merkt Dijk echter een gedeelde aanname dat er weinig respect wordt getoond voor religieuze zaken die voor hen gevoelig liggen. ‘Dan gaat het niet alleen om het beledigen van de profeet, maar ook om zaken als halal slachten, de hoofddoek, de gezichtssluier en besnijdenis.’ Volgens haar is er een gebrek aan empathie en erkenning voor moslims. ‘Het Franse beleid laat eigenlijk zien dat moslims er niet mogen zijn. Dat gaat heel diep.’

Volgens Dijk moet het debat daarom niet gaan over de vrijheid van meningsuiting, maar dat we opnieuw nadenken over de vraag wat vrijheid precies is. ‘Essentieel aan vrijheid is namelijk dat diversiteit mag bestaan. Dit is de paradox van de rechtse trend in West-Europa. Extreemrechtse partijen staan niet voor vrijheid, want ze willen diversiteit uitbannen, terwijl er juist voor vrijheid is gestreden om divers te mogen zijn’, vervolgt ze. ‘Het debat gaat daarom niet over vrijheid van meningsuiting, maar over wie bepaalt wat vrijheid is en wat de grenzen daarvan zijn. Daar kun je tenminste nog een zinnig gesprek over voeren.’